Türk Şiirine Aynadan Bakmak

◾Sözlük anlamı 'ışığı yansıtan, varlıkların görüntüsünü veren, cilalı ve sırlı cam' olarak ifade edilen aynanın da bütün kelimelerde olduğu gibi ifade ettiği mana zamanla derinleşmiş ve çoğalmış; sosyal, kültürel, psikolojik, felsefî ve tasavvufî bağlamlarda yeni anlamlar kazanmıştır. Bilge Şair Sezai Karakoç'a ediplerin gözüyle bakmak ◾Yalnızca bir nesne olmayan ayna, psikoloji ve felsefede insanın benliğini temsil eder. İnsan henüz bebekken aynadaki yansımasına bakar ve kendini zihninde gördüğü şekilde tasavvur eder. Bir yerde insanın kendiyle tanıştığı sihirli bir ögedir ayna. ◾Eskiden beri masallarda, efsane ve destanlarda önemli ve kilit bir parça olarak kendine yer bulan aynanın geçtiği en eski edebi kaynaklardan biri Kaşgarlı Mahmut'un yazdığı Dîvânü Lügati't Türk'dür. ◾Aynanın sembolleşme deyim yerindeyse bir mazmuna dönüşme merhalesinde divan şiirinin katkısı büyüktür. Osmanlı şiirinin temel mazmunlarından birine dönüşen 'ayna' beşeri ve ilahi sevgilinin güzelliğini, saflığını, temizliğini anlatırken kullanıldığı gibi aşığın gönlünü, aşkını, rakiplerini, çektiği cefaları anlatmak için de kullanılmıştır. ◾1920-1950 yılları arasında yazılmış edebi metinlerde ayna, yalnızlığı, benliği, zamanı, Allah'ı simgeleyen anlamlar kazanmıştır. Yukarıda bahsettiğimiz gibi zamanı temsil eden ayna, bu bağlamda geçmişe yani maziye de işaret eden bir kavram olmuştur. İnsan, aynaya her baktığında, bütün yaşlarının hatırası sanki karşısında durur. Eski şiirin zirvesi: Fuzuli ◾Cumhuriyet Dönemi şair ve yazarları arasında aynayı temel metafor olarak en çok kullanan isimlerden biri de Ahmet Hamdi Tanpınar'dır. ◾Şiirlerinin yanısıra kurmaca eserlerinde de ayna, ana metaforlardan biridir. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın metinlerinde ayna hafızanın kapısını aralayan ve ve hafızanın içinde yolculuk yaptıran, bize hafızadan vizyonlar gösteren bir ekran görevini görür. Bu ekran hatıraların ve geçmişin sonsuz dehlizlerine aralan bir kapıdır. 'Bir sonu gelmeyen rüyaya dalar, Akşam odalarda fersiz aynalar. Durgun sularında hepsinin yer yer Eski bir hatıra sanki genişler, Maziden yadigâr kalan bir hisle' Ahmet Hamdi Tanpınar, Aynalar 'Her bakışta çizer bu kederli su, Ömrümüzün geniş bir tablosunu. Bir tablo ki, ne renk, ne çizgisi var; Fakat her hatıra içinde yaşar.. Ve derinliğinden bizlere güler, Kalbi kalbimizde çarpan ölüler.' Ahmet Hamdi Tanpınar, Aynalar ◾Tanpınar'da birbirleriyle sürekli temas içinde bulunan ayna-su-gökyüzü gibi kavramlar bir yerde divan şiirindeki tenasüp sanatını anımsatır. Çünkü bunların hepsi derinliği olan, yansıtma özelliği bulunan kavramlardır. Özellikle su ve ayna metaforları birbiriyle iç içedir. Tanpınar'ın zihni aynasında kendi bedeninden suretinden çok zamanın muhafaza ettiği anılar görünür. Mehmet Kaplan'ın deyimiyle Tanpınar aynada 'beliren mazisinin hüzünlü hayallerini seyreder' ◾'Aynalar' şiirinin başlangıncında fersiz aynalarla durgun su arasında bir bağ kurulmuş durgun suya hafıza nitelği kazandırılmıştır. Durgun sularda atılmış bir taşın halka halka genişlemesi gibi şairin anıları da genişler. Ve her halkada başka bir hatıra günyüzüne çıkar. Buradan anlarız ki Tanpınar hatıralarını suya saklamış ve kaydetmiştir. İlk mısradaki fersiz ve ışıksız aynalar önce yerini durgun suya sonra kederli suya bırakır, su hatırladıkça acılaşır adeta... Aynanın kapısından hafızasının denizine dalan Tanpınar bu şiirde kederli ve karanlık vizyonlar çizmiştir. Hafızanın ve bilinçaltının aynası olan rüya, ayna metaforu ile en çok kullanılan ögelerden biridir. Hatta bazı edebi metinlerde ayna ve rüya iç içe geçer ve kişiyi yansımalar ve belirsizliklerle dolu bir odaya hapseder. 'Ellerim bir kanat gibi titrekti, Tutmasam gözümden yaş inecekti, Bir his beni alıp aynaya çekti, Ondaydı gecenin esrarı güya.' Necip Fazıl Kısakürek, Rüya ◾Necip Fazıl'ın da en çok kullandığı metaforlardan biri olan ayna bu şiirde, gecenin esrarını şaire gösteren bir nesne olarak tasvir edilmiştir. Gecenin karanlığını yansıtan ve esrarını gizleyen ayna aynı zamanda şairin zihinsel bir yolculuk yaptığı ve suretini farklı gördüğü bir görüntüye de kapı aralar. Ayna gecenin esrarıyla daha da sırlanmıştır ve sır bildiğini kendinde tutup saklayacaktır. Edebiyatımızın Esrarengiz Kalemi: Asaf Halet Çelebi 'Sordum etrafıma, ne oldu, ne var? ◾Saf şiirin önemli temsilcilerinden biri olan Dıranas'ın 'Aynalar' şiirinde geçmişe özlemini ve gençlik yıllarını arayışını görürüz. Fakat aradan geçen bu uzun süre ona ömrünün nihayet bulabilecği vakitlere yaklaştığını da sezdirdiği için aynı zamanda ölüm korkusunu da hatırlatır. 'Gençliğimi kaybettim birtakım odalarda; Kaybolan gençliğimi aradığım aynalarda Ölüler dolaşıyor böğürlerinde elleri, Aynı şeyi arayan akraba hayalleri, Yalnız taze bir kadın yaşlılığı arıyor; Yaşlılığım; yaşlılığım! Diye yalvarıyor, Sırları dökülüyor baktığı aynaların; Söndürüp yürüyor bir bir aynaları kadın.' Ahmet Muhip Dıranas, Aynalar ◾Dıranas'ı 'odada gençliğini kaybeden', sonrasında gençliğini 'aynalarda arayan' ve bu arayışta kendisi dışında mazisinden izleri seyreden biri olarak görürüz. Ölüme yaklaşan her birey gibi gençliğini aynalarda araması ve aynalarda ölüleri görmesi onların da gençliğini arıyor olması şairin iç çatışma iç buhranlarına ayna tutar. Ayna, Ahmet Muhip Dıranas'ın kaybettikleriyle ve yalnızlığıyla yüzleştiği bir araç haline gelir. Asaf Halet Çelebi'nin şiirlerinden alıntılar 'Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allahım bu çizgili yüz? Ya gözler önündeki mor halkalar? Neden böyle düşman görünürsünüz, Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?' Cahit Sıtkı Tarancı, Otuz Beş Yaş ◾Ölüm korkusunun yanı sıra yaşama sevinciyle de dikkat çeken, Türk edebiyatının en tanınmış şairlerinden biri olan Otuz Beş Yaş şairi Cahit Sıtkı Tarancı aynayı sık sık şiirlerinde kullanır. Suretiyle ve zamanla yüzleştiği aynalar aynı zamanda ruh haline göre başka duygulara kapı aralayan araçlar olmuştur. Evliliğinden önce daha karamsar bir yapıya sahip olan bunu şiirlerine yansıtan Tarancı, Otuz Beş Yaş şiirinde yaşlanmış suretine bakıp kendine yabancılaşır, dehşete kapılır ve aynalarla konuşur. Genç, taze ve görece daha umutlu suretine bakarken dost olan aynalar artık düşman kesilmiştir. 'Aynalar, aynalar, sevgili aynalar, Yok beni anlayan, seven sizin kadar. Öldükten sonra da, yine sizin kadar, Kim beni düşünür, hayalimi saklar? Aynalar, ne olur, siz yalnız aynalar.' 'Aynalar' ◾Aynalar başlıklı şiirinde de aynalarla konuşan şair, dostu Ziya Osman Saba'ya yazdığı bir mektupta kendinden uzun uzun bahsettikten sonra bir özeleştiri yapar: 'Kusura bakma, Ziyacığım, gene hep kendimden bahsettim, ne yapayım. Önümdeki bardak ayna, tabak ayna, masa ayna, kâğıt ayna, kalem ayna, hep kendimi görüyorum senin gözlerinde bile Ziyacığım…' Eşyayı ve dünyayı ayna olarak gören şair kederini ve kendisini her şeyin merkezine koyarak her baktığı şeyde acılarını görür. Bu da psikolojik anlamda narsist bir yaklaşıma işaret eder. 3 şair 4 destan 'Ancak bir gün hayalin gibi seni de bu aynanın içine alıp kaybolacağım.' Asaf Halet Çelebi, Ayna ◾Türk şiirinin en renkli ve derin simalarından biri olan Asaf Halet'in şiirlerinde de ayna sıklıkla geçer. Kimi zaman masal temalı bir şiirde aynadan bahsederken kimi zaman aynayı bir geçit olarak kullanan şair aynayı ruhsal buhranların yanı sıra daha çok tasavvufi ve felsefi bir zeminde kullanır. ◾'Asaf Halet Çelebi'nin sıkça kullandığı simgedir, ayna. Aynaya baktığımızda nasıl gözümüzün bebeğinde küçük bir aksimiz görünüyorsa, bu dünyada da Yaradan'ın aksettiği göz insan olmalıdır.' (Asaf Halet Çelebi Bütün Şiirleri, sf. 111) ◾'Asaf Hâlet Çelebi, bugün şiiriyle yaşıyor. Bu şiir, taklit edilemezliğiyle döneminde ne kadar özgün ise bugün de aynı özelliğini sürdürüyor. Şiirinin taklit edilemezliği, yaşantısını bilgi birikimiyle dönüştürmesinde gizlidir. Hepsi bu galiba: Ayna ve sır; örtü ve örtülmüş olan.' (A'dan Z'ye Asaf Halet Çelebi,sf.61) 'Aynalar görürüm aynalarda rüyalar bütün bahçeleri kuşlarıyla silinir.' Asaf Halet Çelebi,Rüyalar ◾Sevgili bir tanedir, fakat önüne, kendisine bakmak için ayna koymuştur. O aynaların her birisinde, aynanın sırrına ve temizliğine göre kendi yüzü görünmektedir. ◾Ayna, içine türlü şekil ve suretler aksettiği halde hiçbir ses çıkarmadığı, hiçbir harekette bulunmadığı için hayran olup kalmış bir insana benzetilmiştir. Bu yüzden edebiyatta daima hayret ve hayranlıkla anılmıştır. ◾Anlaşılırlığın, açıklığın göreli olduğunu belirten Çelebi, şiirlerini kimse için değil, kendi iç dünyasını incelemek, 'içindeki mağaradakiler'e 'ayna tutmak' amacıyla yazdığını söyler. (A'dan Z'ye Asaf Halet Çelebi, sf.46) Necip Fazıl şiir yazmaya nasıl başladı? Kaynakça: ↪ 'Şiirin Aynası Aynanın Hafızası', Şaziye DURUKAN, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi,2018,Bahar ↪'Cahit Sıtkı Tarancı'nın Şiirlerindeki 'Ayna' İmgesine Psikanalitik Bir Yaklaşım',Servet TİKEN, TAED 41,2009, ↪'Necip Fazıl‟da 'Ayna' İmgesi,Adem CAN,Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,34, Erzurum 201 ↪Asaf Halet Çelebi, Bütün Şiirleri,YKY ↪A'dan Z'ye Asaf Halet Çelebi,YKY