Türkçenin ilk sözlüğü Divanü Lugati’t-Türk'te yer alan atasözleri

Avçı neçe al bilse, adhığ ança yol bilir Avcı ne kadar hile bilse, ayı o kadar yol bilir. Divan-ı Lügati't Türk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılan Türkçe-Arapça bir sözlük, 638 sayfadan oluşan meydana gelir. Önsözde yazar, Türk dilinin tarifini, lehçelerin özelliklerini sayar ve dil bilgisi kurallarını Arapçadakilere kıyasla gösterir. Aç ebek, tok telek Aç kişi aceleci, tok kişi yavaş olur. Kaşgarlı Mahmut, 1072 yılında yazmaya başladığı eseri 1074 yılında tamamladı. Mahmut, kitabın malzemesini, Türk dünyasının çeşitli boylarından topladı ve kitabı Bağdat'ta yazdı. Eserini, 1077 Bağdat'ta Halife Muktedî-Biemrillâh'ın oğlu Ebü'l-Kasım Abdullah'a takdim etti. Aç ne yemes, tok ne temes Aç olan ne yemez, tok olan ne demez! Sözlük bölümünde Türkçe kelimelerin Arapça açıklamaları yapılır. Eser, Türkçeden Arapçaya sözlüktür. Arap sözlükçülüğü geleneğine göre kelimeler Arapça vezinlere göre tasnif edilir. Tapug taş yerer, taş başıg yarar. Hizmet taş yarar, taş baş yarar. Türk dilinin ilk sözlüğü olan Dîvânü Lügati't-Türk, çeşitli Türk boylarından derlenmiş bir ağızlar sözlüğü karakterini taşır. Bununla birlikte eser yalnızca bir sözlük olmayıp Türkçe'nin XI. yüzyıldaki dil özelliklerini belirten, ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabı; kişi, boy ve yer adları kaynağı; Türk tarihine, coğrafyasına, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatına dair zengin bilgiler ihtiva eden, aynı zamanda döneminin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği de taşır. Elig tutgınça ot tut. Ateş tutmak, kefil olmaktan hayırlıdır. İrig irini yaglıg ermegü başı kanlıg. İş bilip yapan, çalışkan adamın dudağı yağlı, tembelin başı kanlı. Kitapta yalnızca Karahanlı dili değil aynı zamanda Türk boylarının söz varlıklarına da yer verilir. Bu yüzden esere Türk lügâti yani 'Türk dilleri' denir. Burada dillerden maksat ağızlardır. Kıpçakların dili, Oğuzların dili gibi. Atan yüki aş bolsa açka az körnür. Atmış deve yükü aş olsa aça az görünür. Eserde madde başı olan kelimelerin açıklamaları yapılırken mânalarının daha iyi anlaşılmasını sağlamak maksadıyla deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden örnekler verilir ve bunların Arapça tercümeleri de yapılır. Ayrıca bazı âyet ve hadislerden deliller getirilir. Sözlüğün çeşitli yerlerinde dağınık halde bulunan atasözlerinin toplam sayısı yaklaşık 290 kadardır. Kamug kişi tüz ermes. Herkes bir (seviyede) olmaz. Dîvânü Lügati't-Türk'te madde başı olarak alınan kelimelerin sayısı yaklaşık 8000 civarındadır. Agılda oglak togsa arıkda otı öner Ağılda oğlak doğsa, dere boyunda otu biter. Dîvânü Lügati't-Türk'te yer alan harita, ilk Türk dünyası haritasıdır. Haritada Türklerin oturduğu yerlerle bunların münasebette bulunduğu milletlere de yer verilir. On birinci yüzyıl Türk dünyasını resmeden bu harita ile birlikte Kâşgarlı Mahmud, Rum ülkesinden Maçin'e dek Türk ellerinin hepsinin boyu beş bin, tamamı sekiz bin fersah eder dedikten sonra bunların hepsinin iyice bilinmesi için haritasını yeryüzünün şekli gibi dairede gösterdiğini belirtir. Agız yese köz uyadur. Ağız yese göz utanır. Kâşgarlı Mahmud'un haritasını yuvarlak biçimde çizmesi ve bunu da dünyanın biçimi ile açıklaması, on birinci yüzyılda dünyanın yuvarlak olduğunun Türkler tarafından bilindiğini gösterir. Anuk otru tutsa yokka sanmas. Öne konan yemek ikram edilmemiş sayılmaz. Dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mavi, kumluk alanları sarı renklerle tespit edilir. Haritanın esas merkezini Balasagun şehri teşkil eder, diğer şehirler ve belli başlı yerler bu şehre göre düzenlendi. Ancak eserde adı geçen bazı yerler haritada gösterilmez. Arslan kökrese at ayakı tulaşır. Arslan kükrese atın ayakları dolaşır. Kâşgarlı Mahmud, haritasında Çin Seddi'ni, akarsuların yutularak yok olduğu kumluk bölgeyi, vahşi hayvanların ve ilkel insanların yaşadığı diyarlarla kuzeybatıda aşırı soğuklar yüzünden yaşanılmayan bölgeleri gösterir. Karga kazga ötgünsa butı sınur. Karga kazı taklit etse ve onunla yarışsa ayağı kırılır. Doğuda Çin ve Maçin halkıyla Cabarka diye adlandırdığı Japonya'nın uzaklığı, arada bulunan dağlar ve denizlerin yanı sıra Çin'in çevresindeki büyük duvarın, yani Çin Seddi'nin bu ülkelerde yaşayan ulusların dillerinin bilinmesini de engellediğini yazar. İkki bugra egaşür otra kökagün yançılur. İki boğa çarpışır, arada gök sinek incinir. Kâşgarlı Mahmud'un hem eserinde hem de çizdiği haritada Japonya'ya yer vermesi, haritanın önemini bir kat daha artırır. Bugünkü bilgilerimize göre, Dîvânu Lugâti't-Türk'teki harita, Japonya'nın gösterildiği ilk dünya haritasıdır. Yılan kandu agrısın bilmas teve boynın agri ter Yılan kendi eğrisini bilmez, deve boynuna eğri der. Kâşgarlı Mahmud, Japonya'yı doğuda bir ada olarak göstermiş ve Cabarka adıyla anmıştır. Japonya'nın ilk haritası Kâşgarlı Mahmud'dan üç yüzyıl sonra bir Japon tarafından çizildi, ancak Japonya'yı Kâşgarlı gibi bir dünya haritası üzerinde gösteren ikinci harita Dîvânu Lugâti't-Türk'ten tam dört yüzyıl sonra yapıldı. Bu durum Kâşgarlı'ya Japonya'yı dünya haritasında ilk kez gösteren kişi unvanını kazandırdı. Arslan karışa sıçgan ötin ködezür. Kocayan arslan sıçan deliğini gözler. Kâşgarlı Mahmud eserini yazarken o devrin Türk illerini bir bir dolaşmış ve doğrudan doğruya kendi derlediği dil malzemesine dayandı. Bu bakımdan eserde çeşitli Türk boylarının ağızları üzerinde bizzat müşâhedeye dayanan tespitler ve karşılaştırmalar yer alır. Atası açıg almıla yese oglınıñ tısı kamar Babası ekşi elma yese, oğlunun dişi kamaşır. Dîvânu Lugâti't-Türk'ün sözlük bölümünü oluşturan bölümler XI. yüzyıldaki Türk dilinin söz varlığını gözler önüne seren eşsiz bir hazine niteliğindedir Ayın kişi neñi neñ sanmas Başkasının malı, mal sayılmaz. Oğuzlara böylesine büyük önem veren Kâşgarlı Mahmud, her Türk boyunun yaşadığı bölgeleri en batıdan başlayarak doğuya doğru sıralamıştır: ' Rum (Bizans) ülkesine en yakın olandan başlayarak hem gayrimüslimleri hem de Müslümanları belirli bir düzen içerisinde doğuya doğru sıraladım. Rum ülkesine en yakın boy Beçenek 'Peçenek'tir. Sonra Kıfçak 'Kıpçak', Oğuz, Yemek, Başgırt, Basmıl, Kay, Yabagu, Tatar, Kırgız gelir. Kırgızlar Çin ülkesine yakındırlar. Daha sonra Çigil, Tohsı, Yagma, Ograk, Çaruk, Çomul, Uygur, Tangut ve Çin'de olan Hıtay gelir. Bundan sonra Tavgaç gelir, bunların ülkesi de Maçin'dir.' Beş erñek tuz ermes. Beş parmak düz, birbirinin eşi değildir. Yirmi boyu, batıdan doğuya doğru sıralayan ve bunları Türk adı altında toplayan Kâşgarlı Mahmud günümüzde, çeşitli adlarla anılan soydaş toplulukların nasıl tanımlanması gerektiğine de bin yıl öncesinden ışık tutar. Bir karga birle kış kelmes. Bir karga ile kış gelmez, gelmiş sayılmaz. Kâşgarlı Mahmud, Türk boylarının yaşadığı coğrafyayı anmakla kalmamdı. 'Bu boyların her biri şu haritada gösterilmiştir' diyerek eserine eklediği harita üzerinde Türk soylu halkların yaşadığı bölgeleri gösterdi. Buğday katında sarkaç subalur Buğdayın yanında karamuk otu da sulanır. Dîvânü Lügâti't-Türk, Türk lehçe ve ağızları için değer biçilmez bir kaynaktır. Türk sözlük biliminde açtığı bu çığır, Kâşgarlı Mahmud'a Türk sözlükçülüğünün atası unvanını kazandırmıştır. qarı sawı qalmās qāġıl bāġı yazılmās. Yaşlı adamın sözü bırakılmaz, üzüm asmasının bağlandığı yaş söğüt dalı çözülmez. Divanü Lügati't-Türk nasıl bulundu? Ata oglı ataç togar. Oğul ahlâken babaya benzer. Divanü Lügati't-Türk kitabını incelemek satın almak için tıklayın. It ısırmas, at tepmes tîme. İt ısırmaz, at tepmez deme. At töküzlüki āy bolmas. Atın yüzündeki aklık ay yerine geçmez. It çakırı atka tegir, at çakırı ıtka tegmes. İt çakırı ata değer, atınki ite değmez. Ōtug oḍ guç birle öçürmes. Ateş alev ile söndürülmez. Etli tırŋaklı adırmas. Et tırnaktan ayrılmaz. Edgülükni suw adakında kemiş başında tile. Hayr ü ihsânını suyun ayağında yap, kuyu başında dile, bul. Ermegüke eşik art bolur. Tembele eşik, yokuş olur, görünür. Azuklug aruk ermes. Azığı olan (yolda) zayıflamaz, yorulmaz. İki koçŋar başı bir eşiçde bışmas. İki koç başı bir çömlekte pişmez. Alp çerigde bilge tirigde. Bahadır harpte, akıl dernekte belli olur. Ewlig todgursa közi yolka bolur. Ev sahibi yolcuyu ne kadar doyursa gözü yoldadır. Gitmek, yoluna devam etmek ister. İwek siŋek sütke tüşür. Aceleci sinek süte düşer. Böri koşnısın yîmes. Kurt komşusunu yemez. Buşmasar boz kuş tutar iwmeser ürüŋ kuş tutar. Gönlü dar olmayan boz kuş tutar, fakat acele etmeyen en güzel doğanı bile avlar. Tikmeginçe önmes tilemeginçe bulmas. Dikmeyince bitmez, dilemeyince bulunmaz. Telim sözüg uksa bolmas yalım kaya yıksa bolmas. Çok söz anlaşılmaz, yalın kaya yıkılmaz Kaçış bolsa kaya körmes. Kaçan, düşman önünde dağılan kavmin yükseği alçağı görünmez. Hepsi bir seviyeye iner.