Yahya Kemal'in Üsküp'ten başlayan mektep hikayesi

Atalarımız, kaleme ve satır satır yazdıklarına yemin eden, görünüşte ümmi yani okumayı bilmeyen fakat vahyi anlayabilecek kadar anlayışı güçlü bir zihin ve ruha sahip olan Peygamberimize evvela 'Oku!' diyen bir kitaba inanırlardı. Onlar için okumak ve yazmak; varlığı işitmek ve bilmek, var olmayı süslemek, anlamak, anlamlandırmak demekti. Ümmî kelimesi Arapça 'annesinden doğduğu gibi kalan' yani ilim öğrenmeyen, ilerlemeyen, tekâmül ve tekemmül etmeyen demektir. Eskiler, bununla beraber tek başına yazmak ve okumanın bir değer ifade etmediğini, kitapların biz ne ve ne kadar isek o ve o kadar olduklarını çok iyi biliyorlardı. Bu yüzden olsa gerek 'Ne okudun?' değil, 'Kimden okudun?' diye sorarlardı. Yine bu yüzdendir ki tahsilin cehaleti aldığını ama bazı şeylerin bâki kaldığını da söylerlerdi. İlim ve âlim, padişah katında da önemli bir yere sahipti. Gazi Ebü'l-feth'in, bizzat yaptırdığı medreselerde bir oda istediğini fakat devrin, ilme âşık ve sâdık hâcegânının, o medrese hücrelerine ancak âlimlerin sahip veya misafir olabileceklerini söylediklerinde, herkes gibi imtihana girip kazandığını; Yavuz'un sandukasının üzerinde örtülü olan kaftanın macerasını da ilme âlime hürmet, muhabbet sadedinde anıyoruz. Elbette tüm bunlarla beraber birisinin söylediğini bellemek, yeri geldiğinde de nakletmek için edinilen bilginin gerçek bir ilim olmadığını; zâhirî ilmin, irfan denen hikmetli bilgiyle taçlandırılmadıkça kîl ü kâlden yani dedikodudan ileriye gidemeyeceğini, ilmin gerçek sahibi ve kaynağına vuslat demek olan aşkın bu anlamda her şey olduğunu söyleyen şairin isminin 'fazl'dan geldiğini de unutmamalıyız. Öyleyse yapılacak iş, ilme talip olmak, okumak ve yazmaktan başka bir şey değildir. Medeniyetimiz okumaya, yazmaya, ilme ve âlime değer ve önem verirdi. Türk İslâm terbiyesi, bütün Orta Çağ kültürleri gibi ritüellerini, merasimlerini, gelenek hâline getirdiği davranış biçimlerini dine göre şekillendirmiş, bu anlamda hayatın bütün dönüm noktalarını, doğumdan başlayarak, yerli bir İslâm yorumuyla renklendirmiş, inceltmiştir. Mektebe gitmek, mektepli olmak, okumak-yazmak da böylesi bir inanç ve hayat üslûbunun belirlediği bir 'hadise'ydi ve dualı / niyazlı, 'âmin'li, 'maşallah'lı bu türden bir ilk adımı ifade ediyordu. Mektebe bu şekilde besmele, dua ve tebriklerle başlamak, çocukluğun saflık ve heyecanını; ev içlerinin sakin ve hür koşuşmacalarını, kurallı, yasaklı ve sınırlı bir hayata değişmek durumunda kalmanın önemini unutturan bir şey olsa gerek. Çok uzak değil, 19'uncu yüzyılın sonlarında doğanların bile hatıralarında mektebe başlamak, çocuksu yani saf, sıcak ve samimî ifadelerle anlatılır. Hemen akla gelenler, Muallim Naci'nin ustaca ama çocuk ruhunu ve dilini muhafaza etmedeki başarısına o kadar şaşırdığımız Ömer'in Çocukluğu, Ahmet Râsim'in Falaka'sındaki 'Âmin Alayı' ve bu yazının konusu olan Yahya Kemal'in 'Mektebe Nasıl Başladım? 'ıdır. Bir taşra şehri olmakla beraber, taşıdığı dinî ve millî hatıralarla daima özel, daima şerefli bir belde olan Üsküp, Yahya Kemal'in hayata ve mektebe başladığı yerdi. Lalalar, dadılar ve uşaklar elinde ve gözetiminde çok özgür bir çocukluk geçiren, büyük bir konağın ve bir ara Üsküp Belediye Reisi olan babanın çocuğu olarak büyüyen şair için evden ayrılmanın, cemiyete katılmak durumunda kalmanın ne demek olduğunu tahmin etmek zor değildir. Temiz ve imanlı fakat kocasından, kardeşlerinden hatta annesinden muzdarip bir annenin ilk çocuğu olan, belki de bu yüzden aşırı denebilecek bir muhabbetle anneye bağlanan Yahya Kemal'in ilk büyük hicreti anneden okula olanıdır. Sonraki yılların büyük şairinin lügatindeki hicret, hicran, ayrılış, kopuş gibi kelimelerin takibini buradan başlatmakta hiçbir şüphe yoktur. Zaten kendisi de söyler: 'Annem beni bir gün kucağına aldı. Gözleri yaşlıydı. Okşamaya başladı. Bir şey söylemek istiyor, lâkin üzülmeyeyim diye söylemekten korkuyordu. Nihayet söyledi: 'Seni Yeni Mekteb'e başlatacağız, korkma, sıkılma, orada çocuklarla oyun oynarsın; koşar, güler eğlenirsin' dedi. Fena hâlde üzüldüm. Evden, annemin yanından her gün ayrılacaktım; hiç bilmediğim bir âleme girecektim. İçime ilk defa ateş gibi bir ayrılık derdi düştü. Anneme yalvardım. Bu fikirden vazgeçmesini söyledim. Zavallı kadın, gözyaşlarını büsbütün saklayamıyordu. Beni avutmaya çalışıyordu.' Maceranın bundan sonrası bildik, tanıdıktır. Bütün ağlamalara, yalvarmalara rağmen mektebe başlanacak, hem de eski usul merasimle başlanacaktı. Evvelâ harem… Büyükanne Âdile Hanım'ın eli öpülecek ve bir altın bahşiş alınacak, anne ve teyzelerle vedalaşılacak; sonra 'erkek ve adam' olmanın ilk aşaması olan selâmlık dairesine geçilecek, 'Âmân Yarabbi! Minderlerde çepeçevre, kimisi bağdaş kurmuş, kimisi diz çökmüş birçok insan ortasında kal'ınacaktı. Sonra Hoca Sabri Efendi'nin önünde diz çökülecek, kalem ilk kez tutulacak, yeşil kâğıda öğretmenin yardımıyla 'yamru yumru' bir kelime yazılacak, üzerine toz şeker dökülmüş bu kelimenin mürekkebi yalanacaktı. Sonra hemen havaya kalkan eller, dualar, maşallah'lar! Mektebin birinci ve ikinci muallimleri, bu belâlı eşiği daha önce atlamak zorunda kalmış ama artık usta olmuş talebeyle beraber, zavallı nev-niyaz'ı konaktan ayıracak, biri biten hemen diğeri başlayan ilâhîler eşliğinde Yeni Mekteb'e götüreceklerdi. Yahya Kemal, merasimin, alayın bu kısımlarını fevkalâde 'maruz' ve 'mahkûm' birisinin diliyle anlatır. Bu annesine âşık çocuk, hiçbir şeyin tam farkında ve hiçbir fiilinin sahibi değildir. Kişinin kendisi için yapılan bütün merasimlerde olduğu gibi güya merkezde fakat aslında tamamen dışındadır: '… Benim kılıfımı boynuma geçirdiler. Divitimi kuşağıma yerleştirdiler, dışarıya çıkardılar. Yeni Mekteb'in iki hocasıyla birlikte bir arabaya bindirdiler vs.' Yahya Kemal bu ritüelden oldukça sıkılmış, korkmuştur. Nitekim bir akşam önce, sonraları çok da iyi anmayacağı babasına yalvarmış, 'Allah aşkına beni mektebe veriniz, fakat uşakla gönderiniz. Çocuklar yarın alayla, ilâhîlerle gelmesinler, istemiyorum.' demiş fakat 'Olmaz, bu eski âdettir.' cevabı almıştır. Aşırı hassas ve tepkisiz annesinin ölümünü biraz da babasının fenalıklarına bağlayan şairi anneden ilk kez, hem de biraz zorla ayıran da gene İbrahim Naci Bey olmuş olur. Yahya Kemal'in beş yaşındayken başladığı bu Yeni Mekteb'in 'yeni'liği maddî ve fizikîydi. Eski usul öğretimde devam eden bir okul olan burada, kulaktan 'Amme Cüz'ü' okuyan ve iki-üç senede elifbâ'yı 'söktüremeyen' şair, daha sonra Mekteb-i Edeb'e gidecek ve hemen okumaya başlayacaktı. Binasından dolayı 'yeni' adını ve sıfatını taşıyan bu mektebin Yahya Kemal'in çocuk dünyasında muazzam bir değeri ve önemi vardı. Sultan Murad Camii'nin arkasında, 'İstanbul'da bile misli nadir görülen harikulade asil bir mimariyle' inşa edilmiş Beyan Baba Türbesi'nin avlusunda bulunan (iki lahdin bulunduğu bu türbede yatanlar aslında II. Bâyezid'in kızı Beyhan Sultan ve kocasıdır) ve şairin 'hoca karşısında ilk defa ders gördüğüm yer' dediği bu okul, sonraki yıllara atılmış büyük bir tohumdu. Hoş bir binada, mukaddes bir muhitte bulunan okul için 'Kendi Gök Kubbemiz' şairi 'Eğer oraya gönderilmemiş olsaydım, tahsilim doğrudan doğruya bir yeni maarif mektebinde başlasaydı milliyetimin en hoş bir hatırasından mahrum kalmış olurdum.' diyor. Paris yıllarındaki kısa süreli 'enternasyonal' rüzgârlar ve sonraki estetiğin çok küçük bir tarafına tesir edecek Nev-Yunânî düşüncesini saymazsak, Yahya Kemal'in şiir iklimini teşkil eden tecrübelerin çok benzeştiğini ve bir diğerini çok iyi tamamladığını görürüz. Evlâd-ı fâtihândan yadigâr Türk Üsküp; saf, samimî ve temiz bir Müslüman anne; Paris'in, şairi Türk tarihine götüren entelektüel sınıf ve kahveleri nihayet bütün tarihî, mimarîsi, iklimi yani ihtişamıyla İstanbul… İşte Yeni Mektep bu mucizevî silsilenin kısa fakat kişiliğin örüldüğü ve belirlendiği bir devre olması bakımından mühim bir parçasıdır. Yeni Mekteb'in başöğretmeni, ilmiyeden olsa gerek yeşil sarıklı Sabri Efendi, ikinci öğretmeni de Ganî Efendi idi. Hatıralarında daha çok, acayip ve kalabalık bir ailesi olan, zaman zaman gaddarlaşabilen, meşhur bir gassâl olduğu için sık sık cenazeye giden, gittiğinde de sınıfın bayram yaptığı, kandil ve Ramazan günlerinde açıkça 'evden bir tepsi tatlı gönderilmesi'ni emreden bu Ganî Efendi'yi pek de sevemediğini gördüğümüz Yahya Kemal'in dershanedeki yeri de diğer aristokrasi sınıfı mensuplarının yanıdır. Mektebin bu noktası eski Üsküp'ün 'bütün güzelliğiyle' göründüğü bir yermiş ve şair bu manzaraya saatlerce dalarmış. Bir sofa içinde olan bu yer, Yahya Kemal'i iki arkadaşıyla birlikte sınıfın haylazlarına, kendi tabiriyle 'şerir mahlûklarına' karışmaktan alıkoymuştur. Zaten korkarlarmış. Yahya Kemal, sonraki hayatında da kavgalardan daima uzak durdu. Üç sene geçmiş olduğu hâlde cüz kılıfındaki elifbâ'yı öğrenemeyen, yalnız Âdem, İdris, Nuh, Sâlih, İshâk, İbrahim gibi peygamberlerin isimlerini ezberleyebilen, 'garip bir zevkle' bu peygamberlerden en çok Âdem'i seven, bunun için de vicdan azabı duyan Yahya Kemal'i annesi 'tashih' etmiş fakat şair bir müddet Hazret-i Âdem'den vazgeçememiş. Yahya Kemal gibi büyük bir şairin, bu kadar küçük bir yaşta insanlığın atası Hazret-i Safiyullah'ı bu kadar sevmesine herhâlde teolojik ve psikanalitik izahlar yapılabilir fakat 'Söz Meydanı' ve 'Ezân-ı Muhammedî' şairinin Son Peygamber'e olan hürmet ve muhabbetinden şüphe edilemez. Yahya Kemal'in gerçek anlamda okuma-yazmaya başladığı; Sabah ve İkdam gazetesi gibi ciddî yayınları okuyabildiğine göre âlemle tanıştığı yer Mekteb-i Edeb'ti. İsmini Hüsn ü Aşk 'tan aldığını düşündüğü bu okula (garip bir tesadüfle muallimin ismi de Gâlib'tir) yazılma durumu önceleri Yahya Kemal'i ürkütmüştü. Zira Üsküp'te yeni usulde öğretim yapacak ilk mektep olan Mekteb-i Edeb, ona Müslümanlıktan çıkmak, gâvurluğa karışmak gibi bir şey görünmüştü. Yahya Kemal, İstanbul'dan getirilmiş Oku ismindeki kitabı takip eden Gâlib Efendi'nin elinde okumayı hemen halletmiş, bir gün babasına da çok sevdiği bir nesir parçasını okumuş, İbrahim Naci Bey oldukça keyiflenmişti. (Önceki mektebin gassâl öğretmeni eve davet edilmiş, aynı parça Ganî Efendi'nin önünde bir kez daha okunmuştu.) Yahya Kemal 'Yeni Mekteb'ten Mekteb-i Edeb'e geçişim Şark'tan Avrupa'ya geçişim oldu.' der. Hatıratının bu kısmının sonunda, o dönem için otuz sene sonra Üsküp'e 'şapkalı olarak' gittiğini, Sultan Murad Camii'ni, Beyan Baba Türbesi'ni, 'Müslüman çocuklarının her zaman olduğu gibi cıvıldaştıkları' Yeni Mekteb'i yerinde bulduğunu fakat yine 'başı şapkalı' olduğu için mektebi ziyaret edemediğini naklediyor. Bu modern Mekteb-i Edeb'te ve sonraki okullardan, gördüğü Batı şehirlerinden sonra Yahya Kemal gerçekten artık 'Avrupalı' olmuş mudur? Bu tartışmalı bir konudur. Zira o, belki dikkat, disiplin, ciddiyet, çalışma ve sorgulama noktalarından Batılı; fakat his, duyuş ve mana anlayışından klasiktir. Dışarıdan alacağını aldıktan sonra memleketine, o meşhur tabirle 'eve dönen', Üsküp gibi manevi ve şarklı bir memlekette 'Garb'a geçtiğini söyleyen aynı Yahya Kemal, Türklüğü ve Müslümanlığı da Avrupa'nın göbeğinde, Paris'te, bize çok yabancı politik ve estetik rüzgârlar altında keşfeder. O artık, hissen ve fikren Müslüman Türk medeniyetine ve tecellilerine 'Batılı bir dikkat ve ciddiyetle' meftun bir adamdır.