Avrupa'ya gönderilen Müslüman kız öğrencilerini tartışan Sebilürreşad ve Kadınlar Dünyası

Maarif Nezareti (Milli Eğitim Bakanlığı), gayrimüslim kızlara hitap eden bir sınav ilanı vermiş, yaptığı sınavla belirlediği kızları Fransa'ya göndermişti. Osmanlı Devleti'nin Ermeni, Rum, Yahudi, Bulgar öğrencileri eğitim için yurtdışına gönderdiği, bu konuda millet ayrımı yapmadığı bilinmekteydi. Söz konusu kızlar olduğunda da böyle bir ayrım gözetilmemiş hatta öncelik azınlık toplumlarına verilmişti. Bunun başlıca sebeplerinden biri gayrimüslim kızların yabancı okullardan veya gayrimüslim okullarından mezun olmalarıydı. Bu kızlar Avrupa'da eğitim için şart olan yabancı dil konusunda ayrıca bir hazırlık dönemine ihtiyaç duymayacaklar ve daha kısa sürede yetişmiş muallime olarak geri döneceklerdi. Ayrıca Avrupa toplumuna kültürel ve dini anlamda yakın olan gayrimüslim kızların Müslüman kızlara göre daha az uyum sorunu yaşayacağı öngörülmüş olmalıydı. Bunun diğer önemli bir sebebi de Müslüman Osmanlı kızlarının yalnız başına Avrupa'ya gönderilmesine o günün toplumunda pek sıcak bakılmamasıydı. Müslüman kadınların da gayrimüslim kardeşlerine 'siz gidin öğrenin bize de öğretin' demekten başka çaresi kalmamıştı. Ancak gayrimüslim kızların öncülüğünde açılan bu kapının Müslüman kızlar için de aralanması pek yakındı. Müslüman kızların Avrupa'ya gönderilmesi fikri Osmanlı kadın eğitimi adına heyecan uyandırmakla birlikte bazı endişeleri de beraberinde getirmişti. Avrupa tahsili Müslüman kadınlar için bir haktı ancak eğitim altyapısı gerçeğini ve ahlaki çözülme yaşanacağı yönündeki kaygıları yok saymak da mümkün değildi. Osmanlı toplumunun hemen her kesimi tarafından sadece ilim ve fennine talip olunan Avrupa, aynı zamanda her türlü serbestlik ortamında yaşanan ahlaksızlığın da merkezi olarak görülmekteydi. Bu görüş dönemin İslamcı dergisi Sebilürreşad'da şöyle yer almıştı: 'Avrupa'da ulûm ve fünûn-ı mütenevvia tahsil etmiş fakat kendisinde ahlak ve âdâb-ı milliyeden eser kalmamış kavmiyetini zayi' etmiş olan gençlerimizden millet ne gibi bir hizmete intizar edilmelidir?' … 'Avrupa'ya talebe izamı şu sırada menafi-i memleket nokta-i nazarından vacib görülüyorsa talebemizin Avrupa'da âdâb ve ahlak-ı milliyemiz dairesinde hareket etmelerini te'min edecek ciddi tedâbir (tedbirler) ittihazı da hükümet için farzdır.' Avrupa, özellikle de erkek hocalardan eğitim almaları sakıncalı görülerek rüştiyelere, sultanilere bile gönderilmelerinde tereddüt gösterilen Müslüman kızlar için gerçek bir tehlike kaynağı olarak görülmekteydi. Zira kız okullarında genç erkek öğretmenlere iş verilmemesi, bu mekteplere muallim olacak erkeklerin fazla yaşlı ve çirkin olması yolunda bir anane gelişmişti. Eğitim almaya Avrupa'ya gidenlerin sadece ilim alarak dönmeyecekleri endişesi Mehmet Akif'in Safahat'ında şöyle yer almıştı: Sonra zenginlerimiz: 'Haydi gidin, fen getirin.' Bu giden kafileden birçoğu cidden tahsil Yalnız, ehline gitsin bu emekler… Olur a, O zaman iş bitecekmiş… O zaman kızlarımız, Bunu Moskof da yapar, şimdi rızâ gösterelim; ... Kızımın iffeti batmakta rezilin gözüne… Kadın hakları konusundaki radikal söylemiyle tanınan Osmanlı Müdafa-i Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti ve cemiyetin yayın organı Kadınlar Dünyası; kadınların iş hayatına katılmalarından, kılık kıyafetin düzenlenmesine kadar o dönemde tabu olarak görülen birçok konuları sayfalarına taşımaktaydı. Özellikle kadınların eğitimi konusunu gündeminden düşürmeyen dergi; kız okullar, kadınlara yükseköğrenim hakkından sonra nihayet Avrupa'da eğitim konusunu da tartışmaya açmıştı. Müslüman Osmanlı kadınının muallimelik dışında memuriyet hayatında ilk örneklerinin henüz görülmeye başlandığı ve İnas Darülfünunu'nun resmen hayata geçmediği bir dönemde, Kadınlar Dünyası'nın sayfaları Avrupa'da eğitim konusunda karşıt görüşlerin tartışmasına sahne olmuştu. Osmanlı kızlarının Avrupa'ya gönderilmeleri konusundaki farklı görüşleri Kadınlar Dünyası'ndan izlemek mümkündür. Kadınlar Dünyası'nda kızların gönderilmesi gereğini savunanlar görüşlerini dini ve milli argümanlara dayandırmaktaydı: 'Hazreti Peygamber Efendimiz (sav) 'İlim velev Çin'de olsa dahi olsa gidip alınız.' fermanında bulunmuştur. Ve yine ilmin taleb ve tahsili kadın ve erkek her bir mümin üzerine farzdır.' buyurulmuş. Bugün ilim ve fennin Çin'de değil, Avrupa'da olduğunu herkes bilir.' ... 'İnsaf ile itiraf edelim ki Osmanlılığı teşkil eden anâsır içinde en cahil kalmış unsur, unsur-ı İslâm'dır. Ermeni, Rum, Yahudi, erkek, kadın bizlerden biz İslamlardan daha ziyade daha ciddi olarak maarife sarılmışlardır. Biz ki bu hükümetin, bu devletin müessisi ve ruhuyuz, neden diğer vatandaşlarımızdan bu derece geri kalmış bulunalım? Niçin tahsil-i ulûm ve fünûn için her nevi fedakârlıkdan kaçınmış olalım.' Kadınlar Dünyası yazarlarından ve derginin söylemini cesurca şekillendiren isimlerinden Mükerrem Belkıs, vatanın istikbalinden sadece erkeklerin değil kadınların da mesul olduğu fikrini temel alarak Müslüman kızların Avrupa'ya gönderilmesi gerektiğini şiddetle savunanlardandı. Kadınların terakki etmek için ne gerekiyorsa yapmalarını ve bu yolda engel tanımamalarını isteyen Mükerrem Belkıs şöyle yazdı: 'Bizim vazifemiz pek başka ve gayet mühimdir. Ne bizden evvel gelenler gibi olacağız ve ne de bizden sonrakiler gibi… Biz bu iki kısım insanların hayatını ayırmak için geldik. Bizden evvel gelen cinsimizin fena hayatını iyi bir şekle koyacağız. Milletimizin, kadınlığımızın na-mütenâhi istikbali bizim elimizde… Bir inkılab yapmak için geldik. Demek oluyor ki bir inkılabcıyız. Bunu ifa için her şeyi göze almalıyız…' Mükerrrem Belkıs'ın bu yöndeki görüşlerini eleştiren ve kendisine 'zavallı kardeşim' diye hitap eden Fatma Zerrin Avrupa'da kızların eğitimine karşı olanların gerekçelerini özetlemektedir. Fatma Zerrin Avrupa'ya gidilemeyeceği konusunda iki önemli sebep gösterdi. Bunlardan birincisi mevcut kız okullarının Avrupa tahsilini takip edebilecek seviyede bir eğitim altyapısı sağlamadığıdır. Buna çözüm olarak da Avrupa'da tahsil için önce burada bir hazırlık mektebinin açılması gerektiğini savundu. İkincisi ise harabe gibi memleketten çıkan genç kızların Avrupa şehrinin baş döndürücü gösterişine kapılacaklarını her türlü özgürlüklerin yaşandığı ortamlarda metanet ve dengelerini muhafaza edemeyecekleri endişesindeydi. Aslında değil genç kızlar, nezaretin tayin ettiği 'sakallı memur' bile o ortamda dengesini yitirebilecekti. Yani Müslüman Osmanlı kızlarının ahlaki temizlik ve saflığını kaybetme tehlikesiyle karşılaşacakları dillendirilmekteydi. Avrupa'da ne öğreneceğiz ve bu öğrendiklerimizden ne istifadeler getireceğiz? Hiç şüphe etmeyin ki öğreneceklerimiz süs, ziynet, moda, sefahat, getireceğimiz istifadeler; sû-i ahlâk, sû-i itiyaddır. Ben ismet ve vicdanımın bütün kanaatleriyle söylerim ki yüz, üç yüz değil hatta üç yüz bin talebe de gitmiş olsa –yüzde beşi müstesna- o muhit onları hırpalayacak, zavallıları bilemedikleri bir giriveye (çıkmaz sokağa), bir girive-i inhitat ve izmihlâle yuvarlayacaktır. Gidip gelenlerimiz, erkek kadın, gözlerimizin önünde birer şahid-i zi-hayattırlar ki, inkârı imkânsızdır. Avrupa'ya kız öğrencilerin gönderilmesine karşı olmanın tutuculuk olarak görülmesini istemeyen Fatma Zerrin'in ahlaki bozulma tehlikesini bertaraf etmek için önerisi, Avrupa'ya tahsile giden kızlara ebeveynlerinin eşlik etmesiydi. Paris Talebe Müfettişliği de 'Avrupa'ya göndereceğimiz kızlar hakkında ser-i itiraz edenler başlıca yalnızlığı bir mahzur telakki ediyorlar. Halbuki, memalik-i ecnebiyyeye gönderilecek gençlere, zevce, hemşire, nişanlı, saire gibi mevcudiyetine alakadar hanımların terfiki ve bu nokta-i nazarınmazhar-ı himâye olması fikrime kalırsa en musîb tedbirlerden birisidir.' diyerek Avrupa'da eğitime en büyük mahzur olarak görünen 'yalnızlık' konusuna çözüm önerisi getirmekteydi. Bu endişeyi gerçekçi bulmayan Meliha Cenan ise kendi memleketinde namuslu bir kadının yabancı memlekette de namus ve iffetini muhafaza edeceğini hatta daha fazla gayretle çalışacağını söylemekteydi. Kendini yenileşmeci ve Avrupa medeniyetini kabul etmiş biri olarak tanıtan Meliha Cenan, öğrenci göndermek yerine burada üniversiteler açarak eğitimli kızlar yetiştirmenin mümkün olduğunu düşünenlerdendi. Eğitimin sadece mektepten ibaret olacağına inanan Mükerrem Belkıs ise 'Bizi mahvedecek kuvvetin (garb) mahiyetini anlamak ve o kuvveti kendimize hazırlamak. Garbın kuvveti ise ilim, irfan, sanat ve ticarettir.' diyerek bunun ancak Batı'ya gitmekle mümkün olacağını savundu. Osmanlı öğrencilerinin Avrupa'da eğitimi konusundaki kaygı ve eleştiriler sadece kız öğrencileri kapsamıyordu. Türlü fedakârlıklarla Avrupa şehirlerine gönderilen ancak okula devam etmeyip seyahate dalan, siyasete karışan, ticaretle uğraşan öğrenciler hakkında gazetelerde türlü haber çıkmakta, Avrupa'ya öğrenci göndermenin memlekete faydadan çok zarar getirdiği tartışılmaktaydı. Sadrazam Said Paşa imzasıyla Maarif Nezareti'ne gönderilen yazıda, Avrupa'ya öğrenci gönderilmesiyle amaçlanan seviyede eğitim alınamadığı, bir kısım öğrencinin ahlaki fesada uğramaları sebebiyle harcanan paraların heba olduğu ve öğrenci göndermek için harcanan bu parayla yabancı hoca getirtmenin daha isabetli olacağı belirtilmişti. Her şeye rağmen öğrenci gönderme uygulamasından tamamen vazgeçilmemiş, aynı şekilde bu kaygılar Müslüman kızların Avrupa ile tanışmasına da mani olmamıştı.