Çocuklarda para yönetimi nasıl olmalı?

Para elimizin kiri değildir. Paranın insanı yönetmesi, parayla kabul görmek ya da paranın esiri olmak sağlıksız; parayı anlamlı hedefler için yönetmek sağlıklıdır. Aileler çocuklara biriktirmeyi, hedef koymayı, paylaşmayı, plan yapmayı, istek ile ihtiyaç arasındaki farkı para aracılığı ile öğrettiğinde, çocuklar hem paralarını hem de hayatlarını yönetmeyi öğrenmiş olacak. Çocuklarımız doğduğu andan itibaren ailenin önemli bir tüketicisi olur. Çok küçük yaşlardan itibaren de para kavramını duymaya başlarlar. Bu kavramı hayatlarında hissetmeleri de yaşamlarının küçük yaşlarında meydana gelir. Yetişkinlerinin ihtiyaçlarını, bazı kâğıt parçaları ve yuvarlak parlayan birtakım cisimler karşılığında aldıklarını gördüklerinde paranın ne işe yaradığını, ailesinin ne kadar parası olduğu, bu bütçe ile neler yapılabileceği konuları üzerinde yavaş yavaş düşünmeye başlarlar. Çocukların para ile olan ilişkisi ailenin bütçesini nasıl değerlendirdiği ile doğrudan ilişkilidir. Çocuklar yıllar boyunca anne ve babalarının paralarını nasıl değerlendirdiklerini pasif bir şekilde gözlemlerler. Yetişkin bir birey olduklarında ise ebeveynlerinin tüketim alışkanlıklarına benzer tüketim alışkanlıkları edinmeleri muhtemeldir. Gerek kendi alışkanlıklarımızı gözden geçirerek, gerekse aktif bir şekilde finansal konularda öğütler vererek çocuklarımıza erken yaştan itibaren tüketim alışkanlıkları ile ilgili farkındalık kazandırabilirsek büyüdüklerinde daha sağlıklı seçimler yapmalarına katkıda bulunabiliriz. Çocuklardan gelen sonsuz istekler karşısında her ebeveynin farklı tutumları olabilir. Kimi aileler uygun ve mantıklı bulmadıkları seçimler karşısında net bir duruş sergilerken kimileri çatışma yaşamaktan yorulur veya çocukları eksik kalmasın korkusuyla mantıklı bulmadıkları ürünleri almak zorunda kalabilirler. Ticari reklamlar işte tam da ebeveynlerin bu tür ikilemleri üzerine yoğunlaşır. Çevreden gelen kontrol edemediğimiz etkilere rağmen seçimlerimizi sağlıklı bir şekilde yönetebilmek elbette ki mümkün. Reklamların etkisi, gerçekliği ve amacı konusunda çocuklarımızı bilgilendirmek ve eğitmek, her ailenin bir bütçesi olduğu ve buna uygun hareket edilebileceği ile ilgili konuşmalar yapmak çocukların küçük yaştan itibaren bilinçli bir tüketici olmaları yolunda önemlidir. Çocuklara paranın üç işlevi olduğunu anlatın. Para, - Bugün için harcanır, Sadece çocuklarınıza para kavramını öğretirken değil kendi hayatınızda da bütçe ayrımınızı yapın. Bütçe yapılırken harcamalarınızı ikiye ayırın. İstek ve ihtiyaç. Harcamaları listeleyip hangisinin istek, hangisinin ihtiyaç kategorisine girdiğini tespit edin. Klinik Psikolog Christine Brunet ve Yazar Anne-Cécile Sarfati, 'Hayatta vazgeçilmez şeyler (ev, yiyecek, elektrik…) ve keyif yapmak için kullanılan şeyler (tatil, oyun, şekerleme…) vardır' diyor. 'Her şeyin bir bedeli vardır ve sahip olmak veya kullanmak için para ödemek gerekir. Para ise bankada dağıtılan bir şey değildir, çalışarak elde edilmesi gerekir. Yetişkinler bir mesleği sadece sevdiğinden değil, çalışmak para getirdiği için de yapar.' Çocukların her zaman her istediklerinin gerçekleşemeyeceğini anlamaları önemlidir. Çocuklarınızla parayı nasıl değerlendirmeyi, harcamayı ve neler için biriktirmeyi tercih ettiğinizle ilgili değerlerinizi paylaşabilirsiniz. Burada da dikkat etmeniz gereken bir ayrıntı var. Çocuklar sizi daima gözetler. Bu sebeple çocuğunuza 'Sana ikinci oyuncağını alamam, çünkü paramız yok' derken kalkıp da kredi kartınızla üçüncü ayakkabınızı alıyorsanız doğru mesaj vermiyorsunuz demektir. Ayrıca çocuklarınıza geciktirilmiş mutluluk kavramını aşılamalısınız. Bu da bir oyuncağı ilk istediğinde almaktan ziyade onu almak için belirli bir zaman tayin etmek –örneğin doğum gününde, ya da belirli bir birikim yaptıktan sonra gibi- şeklinde olur. Çocuk böylece elindekilerin değerini bilmeyi öğrenecektir. Çocuğun en büyük güvencesi ailesidir. Bu güvence çocuğun her türlü ihtiyaçlarının sorunsuz bir şekilde halledilmesiyle pekişir. Çocuğun makul isteklerinin aile tarafından karşılanması, onun sağlıklı ruhsal gelişimi açısından da önemli. Bu nedenle ekonomik olarak üstesinden gelinebileceği halde, sırf gereksiz ve önemsiz bulunduğu için bir takım makul ihtiyaçlara 'param yok' diyerek, hiçbir açıklama yapmadan geri çevirmek, çocuğun aidiyet duygusunu ve özgüvenini zedeleyebilir. Ayrıca aile tarafından önemsenmediği ve sevilmediği duygusu oluşturabilir. Bu durum ise aile tarafından çocuğa verilecek olumlu nasihatlerin ve önerilerin yeterli kabul görmemesine, bir takım geleneksel değerlerin yanlış kodlanmasına yol açabilir. Bu gibi nedenlerle çocuk, iletişimde olduğu arkadaşlarına, aileden daha çok değer vermeye başladı ise tehlike çanları çalıyor demektir. Ancak aile, çocuğun gerçekten ihtiyaç duyduğu şeylere, ekonomik problemler nedeniyle cevap veremeyecek durumda ise çocuğa anlayabileceği bir dille izah etmeli. Çocuk ihtiyaç duyduğu şeylerin karşılanamamasının sevgisizlikten ya da önemsenmediğinden dolayı olmadığını mutlaka bilmesi gerekir. Okulöncesi dönemdeki çocuklar bilişsel gelişimleri gereği soyut kavramları anlamaya henüz hazır olmadıklarından paranın sahip olmak istediğimiz bazı şeyleri elde etmek için gerekli olduğunu kavramakta zorlanabilirler.Onlar için sayısı fazla olan şeyler sayısı az olan şeylerden daha değerli olduğu için, iki tane 5 TL'lik banknot ve bir adet 100 TL'lik banknot arasındaki değer farkını doğru değerlendiremezler. Aynı şekilde 5 adet 5 kuruşun bir adet 1 TL'lik bozuk paradan daha değerli olduğunu düşünme eğiliminde olurlar. Çocuklar parayı bir şeyi satın almak için kullandığında o paraya artık sahip olamayacağını zamanla anlarlar. Dolayısıyla ellerindeki parayı harcamayıp saklamanın ilerleyen zamanda o parayla başka bir şey satın alabilecekleri anlamına geldiğini kavramaya başlarlar. Finansal okur-yazarlık, para yönetimi becerilerini etkili ve bilinçli kullanma yeteneğidir. Çocukluk yıllarından başlayarak yaşam boyu ihtiyaç duyacağımız finansal okur-yazarlık, genel olarak temel eğitimin bir parçası değildir. Oysa çocuk paranın işlevini, daha okul çağına gelmeden kavramaya başlar. Çocuğunuzun parayla doğru ve sağlıklı ilişki kurması, kendi finansal durumunu yönetebilme özgüveni ve becerisini kazanması, aile olarak bu yönde vereceğiniz eğitimle başlar. Çocuklar iyi alışkanlıklarını, görerek, yaşayarak, pratik yaparak geliştirir. Anaokulu döneminde paranın değerini satın alabilecekleri şeyler dolayısıyla daha iyi kavramaya başlarlar. Çocuklar para kavramını gerçek anlamda ise ancak saymayı öğrendikleri zaman anlarlar. Bu aşamada çocuğunuza oyuncak kasa satın alıp, market, restoran ve mağazada olduğu gibi para ile satın alınacak şeylerin değiş tokuş yapıldığı hayali senaryolarla onun para kavramını daha iyi anlamasını sağlayabilirsiniz. Bazen aileler 'Benim çocuğum bunları öğrenmek için daha çok küçük' diyerek çocuğun gelişim dönemlerini dikkate almadan korumacı bir tavır içerisine girebilir. Fakat çocuğun gelişim dönemleri düşünüldüğünde, ölçümlerle ve sayılarla ilgili kavramlar okul öncesinde gelişir. Son çalışmalar, çocukların çoğunun 3 yaşındayken para hakkında bilgi almaya ve ürünlerin nasıl satın alındığını ve satıldığını öğrenmeye hazır ve istekli olduklarını, 5 yaşına geldiklerinde ise çoktan tasarruf yapmaya başladıklarını göstermiş. Uzmanlara göre çocuklar para alışkanlıklarını ebeveynlerinden edinir. Bundan dolayı, ebeveynler çocuklarına para eğitimi vermeyi çok geç bırakmamalıdırlar. Erken yaşta edinilen iyi alışkanlıklar, çocuğunuzun ileriki yaşlarda finansal bağımsızlığa kavuşmasına ve elde ettiği bu bağımsızlığı korumasına katkı sağlayacaktır. Çocuk evdeki herhangi bir işi yaptığında (çöpü çıkarmak gibi) ona para verilince, çocuğa 'Senin evde sorumluluğun yok.' mesajı veriliyor. Hâlbuki çocuk da ailenin bir parçası. Onun da evde sorumlulukları var. Zaten çocuğun sorumluluğu olan bir şey için ona para vermek sağlıksız bir durum. Çocuk yaptığı iş karşılığında para almaya alışırsa, para almadığı zaman kişisel sorumluluklarını yerine getirmemeye başlıyor. Bulduğu ya da ortalıkta boşta duran paraları kendisininmiş gibi benimsememesini sağlamak, paranın değerini anlamasına yardımcı olur. Paranın sahibini aramak ya da parayı muhtaç bir kişiye vermek, ona paranın ahlaki anlamını öğretir. Sokakta yaşayan bir adamın karşısında çocuğunuzun gözleri kocaman açılıyor. 'Şuradaki adam neden fakir?' sorusunu soran çocuk, içinin rahatlatılmasına ihtiyaç duyuyor. Ona adamın mutsuz olduğunu, şu sıra hayatta ciddi zorluklar yaşadığını ama gönüllülerin zor durumdaki insanlara yardım ettiğini, isterse büyüyünce onun da yardım edebileceğini ve resmi kuruluşların durumu değiştirmek için çalıştığını anlatabilirsiniz. Sizi rahatsız eden sorulardan kaçınmanız kötü sonuçlar doğurur ve çocuk üzerinde olumsuz etki yaratır. Ancak yapıcı bir söylem benimserseniz, kendisini yeniden iyi hissetmesini sağlayabilirsiniz. Brunet ve Sarfati, 'Eğer endişe hali sürerse, sizin böyle bir durumla karşı karşıya olmadığınızı ve tam olarak da bu gibi bir durumla karşılaşmamak için çalıştığınızı söyleyebilirsiniz' diyor. 3 yaşında bir çocuğa para konusunda eğitim vermenin güç olacağını düşünebilirsiniz ancak uzmanların görüşü, paranın hayatımızdaki rolü çocuğa ne kadar çok somut örneklerle gösterilirse, çocuğun kavraması o denli kolay olacağı yönünde. Bu yüzden onlara para biriktirmeyi somut ve görsel yöntemlerle öğretmek gerekir. Bu yaşlardaki çocuklar, hedef belirleme ve hedefe ilerleme gibi kavramları görsel ve somut yöntemlerle kolayca anlayabilirler. Çocuğunuz tabağındaki yemeğini hiçbir zaman bitirmiyorsa, 'Zavallı küçük Afrikalı çocuklar' öyküleriyle onu suçlu hissettirmeye çalışmayın; ona yiyeceklerin ziyan edilmemesi gerektiğini anlatın. Neden çıkarken ışıkları söndürdüğünüzü, neden duşta suyu iki saat açık bırakmadığınızı onunla paylaşın. Zamanla hareketlerinizi taklit etmeye başlar. Çocuğunuzun bu konudaki eğitimine ona düzenli olarak 'kumbara parası' vermekle başlayabilirsiniz. Bu parayı onula birlikte belirlediğiniz küçük bir hedef için kumbarada birikmesini sağlayabilirsiniz. Bu yaşlardaki çocuklar isteklerini ertelemekte zorluk çeker. Bu yüzden ilk aşamada verdiğiniz parayı kumbarasına yatırmasını teşvik etmek için ulaşması uzun zaman almayacak (3-5 günü geçmeyecek) küçük ama somut bir hedef koyabilirsiniz. Bu istediği küçük bir oyuncak olabilir. Hedeflenen oyuncağın bir resmini onun görebileceği bir yere (kumbarası, buzdolabı kapağı veya odasındaki bir dolap gibi) iliştirebilirsiniz. Kumbarasına her para attığında rakamın büyüdüğünü ona göstererek, hedefine doğru ilerlediğini görmesini sağlayabilirsiniz. Çocuk parasının çoğaldığını somut olarak görmesi ve hedefe ulaştığı zaman parasını hedeflediği (oyuncak) için harcaması çok önemlidir. Çocuk bu şekilde, hedef koyma, para biriktirme ve hedefe ulaşma ilişkisini kavrayarak ileride daha ciddi düzeyde para biriktirme alışkanlığı kazanmasına temel oluşturacaktır. Bu yaş grubundaki çocuk artık metal ve kağıt paraları değerine göre ayırt edebilecek çağda olmakla beraber, fiyat ve maliyet kavramlarını anlayacak yaştadır. Artık istediği bir şeyin fiyatı ile elindeki parasının yeterliliğini karşılaştırabilecek durumdadır. Bu dönemde düzenli olarak aldığı cep harçlığın bir kısmını biriktirmesini teşvik etmek için istediği bir şeyi hedef olarak onunla birlikte belirleyebilirsiniz. Bu yaş grubu için de görsel ve somut yöntemler önemlidir. Yine burada hedefe ulaşacak sürenin çok uzun olmamasına dikkat edilmelidir. Hedefe ulaşmasının sonu gelmeyecekmiş gibi bir durum yaratmamak adına ilk etapta 3-4 haftayı geçmeyecek süre konabilir. Ancak, bu süre dolmadan parasını harcamak ve hedeflediği yerine o anda parasının yettiği daha ucuz bir şey almak isteyebilir. Kararın kendisine ait olduğunu söyleyerek harcamasına izin verebilirsiniz. Bu şekilde, çocuğunuza, hedefine ulaşmadan önce parasını harcaması, hedeflediği şeye sahip olamayacağı dersini çıkarmasını sağlamış olacaksınız. Finansal açıdan zor bir dönemden geçiyorsanız, çocuğunuzun bu durumu anlaması gerekir. Sizin sırdaşınız olmadığını unutmadan, basit bir şekilde mesleki sorunlar yaşadığınızı, iş aradığınızı anlatabilirsiniz. Böylece endişeleri azalabilir ve kendini sorunlarınızdan sorumlu hissetmez. İlk olarak, çocuğa miktarı ne olursa olsun düzenli bir harçlık verilmeli. Bu harçlık da mümkünse haftalık olmalı. Haftalık harçlık, çocuğa plan yapmayı ve sorumluluğu öğretiyor. Peki, hepsini hemen harcarsa? O zaman bedelini ödemeli. Bir dahaki haftaya kadar başka harçlık almamalı. Okul çağındaki çocuklar için öncelikli olarak çocuğun sorumlulukları ve ihtiyaçlarının listesi yapılmalıdır. Nereye ne kadar harcamalarının olduğunun belirlenmesi ve bir harcama listesinin oluşturulması, çocuğa planlı ve düzenli para harcaması konusunda olumlu mesajlar verir. Harçlığın belirlenmesinde bu harcama listesi örnek alınmalı. Tabii ki çocuğun rutin düzenleri dışında ek ihtiyaçlarının olabileceğini de göz önünde bulundurmak gerekir. Bu yaş grubundaki çocuklar genel olarak paranın birden fazla işlevi olduğunu kavrayacak yaştadırlar. Paranın kısa ve uzun vadeli hedefler için biriktirilebileceğini anlayabilmeleri için 'fon' stratejisi uygulayabilirsiniz. 'Fon' stratejisiyle 'acil durum fonu', 'eğitim fonu' 'kişisel gelişime yatırım fonu' 'kendime/sevdiklerime hediye fonu' gibi birikim hedefleri koyabilirsiniz. Bu şekilde hem kısa vadeli hem de uzun vadeli hedefler belirleme alışkanlığı edinecektir. İster 5 kuruş olsun ister daha fazla, çocuğunuz harçlığından ne kadar artırabiliyorsa, oluşturduğu 'fon/fonlara' bunu katmasını alışkanlık edinmesi önemlidir. Burada artırma sözcüğü önem taşımaktadır. Burada verilmek istenen mesaj, harçlığın (tıpkı gelir gibi) iyi yönetimi sonucu para artırılabileceği ve biriktirme sonucu istediği bir şeye sahip olabileceğidir. Yetişkinliğe adım atma dönemine giren çocuk artık bütçe yapma konusunda daha bilinçli olabilecek dönemdedir. Bu dönemde onunla bir harcama listesi oluşturabilir bu listeyi 'ihtiyaç harcamaları', 'isteğe bağlı harcamalar ' ve 'biriktirme' olarak üç haneye ayırabilirsiniz. Düzenli aldığı harçlığını/gelirini bu listeye göre idare etmesi konusunda anlaşabilirsiniz. Burada amaç 'ihtiyaç harcamalarından' arta kalan parasını 'isteğe bağlı harcama' ile 'para biriktirme' arasında pay etme bilinci geliştirmektir. Bu bilinç onun eğitim sonrası atıldığı iş hayatında finansal bağımsızlığa doğru ilerlemesine katkı sağlayacaktır. Çocuğun para kontrolü konusunda bağımsızlık kazanmasına ve bir birey olarak gelişimin sağlıklı olarak sürdürülebilmesine gayret gösterilmelidir. Çocuk için belirlenen bütçenin sık sık kontrol edilmesi, ailenin ekonomik düzeyi çok iyi olsa bile, lüzumsuz harcamalar durumunda uygun bir dille ikaz edilmesi, hiç kuşkusuz tasarruflu bir hayat için önemli mesajlar niteliğinde olacaktır. (Derlenmiştir.)

Çocuklarda para yönetimi nasıl olmalı?

PARA ‘EL KİRİ’ DEĞİLDİR