Orhan Veli ve arkadaşları edebiyatta neyi yıkmak istedi?

Cumhuriyet'in ilanından sonra 1920-1940'lı yıllarda yeni kurulan devletin zihniyeti, milli kültür birikimi karşısındaki tutumu, her alanda olduğu gibi belirgin bir şekilde edebiyata da yansıdı. Edebi ve estetik bakımdan eski ile yeni anlayışların bir arada hakim olduğu bu dönemde, edebiyatçılar türlü şekillerle kendi çizgisini oluşturmaya çalıştı. Ramazan Korkmaz, Yeni Türk Edebiyatı El kitabı isimli eserinde, eski ve yeni dönem arasında çok kritik bir noktada yer alan bu dönem edebiyatçılarının özgün eserler vermiş çağdaşları arasında tutunabilmenin tek yolunu: kendi edebi hareketini kurmak olarak açıklamıştır. İşte Orhan Veli ve arkadaşları, Necip Fazıl, Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Haşim, Nazım Hikmet, Faruk Nafiz Çamlıbel gibi edebiyatçıların sanat eserlerini ortaya koyduğu bir dönemde tutunabilmek adına süregelen edebiyat geleneğini tamamen yok ederek kendi çizgilerini oluşturmaya çalıştılar. Orhan Veli ve arkadaşları halen hece vezni saltanatının sürdüğü 1937'de, yenilik iddiasıyla ortaya çıkarak vezinsiz, kafiyesiz şiirlerini Varlık dergisinde 'Şiirler' başlığı altında yayımladılar. En başından beri bu üç genç şair, yeni bir hareketi başlatırken ve bunun ilk örneklerini verirken güç birliği içinde olduklarını göstermeyi amaçladılar. Orhan Veli 1938'de İnsan dergisinde Kitabe-i Seng-i Mezar şiirini yayınladıktan sonra edebiyat ve sanat çevresinde büyük tepkiler topladı. Bu şiiri dönemin sanatçılarından beğenenlerin yanında eleştirenler de oldu. 'Hiçbir şeyden çekmedi dünyada Orhan Veli edebiyattaki yenilik ile ilgili düşüncelerini apaçık bir şekilde ortaya koymadan evvel Kitabe-i Seng-i Mezarla adeta okuyuculara bir ön izleme sunmuş gibiydi. Zira Orhan Veli Kitabe-i Seng-i Mezar şiirinden sonra 1939 Aralık ile 1940 Ocak ayları arasında Varlık dergisinde 'Şiire Dair' üst bağlığıyla 'Garip', 'Ahenk ve Tasvir', 'Taklit', 'Şairane' olmak üzere dört makale yayımladı. Söz konusu bu dört makale, Orhan Veli tarafından tek bir metin haline getirilip bu hareketin bir bildirgesi olarak Garip kitabının ön sözünde sunulmak üzere hazırlandı. Yeni şiir anlayışıyla şiirler yazan Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rıfat ortak bir kitap çıkarmaya karar verirler. 17 Mayıs 1941 yılında Cahit Yamaç'ın tavsiyesiyle Garip adlı şiir kitabını çıkarırlar. Garip kitabında Orhan Veli'nin yirmi dört, Oktay Rıfat'ın yirmi bir ,bu iki şairin ortaklaşa kaleme aldıkları iki , Melih Cevdet'in ise on altı şiiri bulunur. Kitabın ön kapağında yalnızca Orhan Veli'nin ismi yazılıyken iç kapakta Melih Cevdet ve Oktay Rıfat'ın ismi vardır. Garip adlı eserin en dikkat çekici noktalarından biri ön sözüdür. Var olan edebiyat geleneğini yıkmak üzere kurulmuş Garip önsözü, edebiyat tarihinde kırılma noktalarından biri sayılabilecek yazılardandı. Garip önsözü Orhan Veli'nin Varlık dergisinde 'Şiire Dair' üst başlığıyla yayımlanan dört makalesinin ufak tefek değişikliklerle teşekkül ederek hareketin manifestosu olma özelliğini taşıdı. Garip önsözündeki düşünceler Orhan Veliye' aittir. Yasemin Mumcu Ay'ın Türk Şiirinde Garip Hareketi çalışmasında ifade ettiğine göre, Melih Cevdet özellikle bu önsözdeki düşüncelerin bir kısmına katılmadığı için üçlü arasında bazı görüş ayrılıkları meydana gelmişti. Orhan Okay, Poetika Dersleri çalışmasında Orhan Veli'nin Garip ön sözünde ortaya koyduğu şiir anlayışından hareketle bu metni; 'pozitivist fakat negatif bir poetika' olarak tanımladı. Zira Orhan Veli, şiirin nasıl olması gerektiğinden değil, nasıl olmaması gerektiği üzerinden bir şiir anlayışı inşa etmeye çalıştı. Garip ön sözüne göre şiir Garip önsözü şiirle ilgili çeşitli bahisleri konu alan 9 bölümden oluşur. Birinci bölümün ilk cümlesi 'Şiir, yani söz söyleme sanatı, geçmiş asırlar içinde birçok değişikliklere uğramış: en sonunda da bugünkü noktaya gelmiştir.' Orhan Veli ilk etapta şiirin tanımını yapmakla başlayarak ardından en çok üzerinde durduğu nokta olan, şiirde tabiîlik yani doğallık üzerinde durdu. Tabiîleşme arzusuyla yazılan şiirlerin ise 'garip' karşılandığını dile getirdi. Vezin ve kafiye Ön sözün ikinci bölümünde şiirde vezin, ahenk ve kafiyenin bununla beraber ahengin zorunlu olarak görülmeyip yıkılması gerektiğini söyler Garipçiler. Zira şairlere göre, dil ve anlatım 'acayiplikleri' bu vezin ve kafiye kullanma zorunluluğundan ileri gelir. Söz sanatları Garipçilere göre, söz sanatları şiirde doğallığı bozduğu, edebiyata katkı sağlamadığı için vezin ve kafiye gibi şiirden atılmalıdır. Garip ön sözünün en dikkat çeken noktalarından biri de şiirin muhtevası kime hitap etmesi gerektiğiyle ilgili bölümdür. Orhan Veli, edebiyatın şimdiye kadar 'burjuvazinin malı olmaktan, yüksek sanayi devrinin başlamasından evvel de dinin ve feodal zümrenin köleliğini yapmaktan başka hiçbir işe yaramamış olan şiirde değişmeyen taraf, müreffeh sınıfların zevkine hitap etmiş olmak şeklinde tecelli ediyor.' yorumunda bulunmuştu Fakat Orhan Okay'ın da ifade ettiği gibi, bu yorum Orhan Veli'nin fikirlerini meşrulaştırmak için ortaya attığı 'zorlama' bir iddiadır. Zira Orhan Veli, kendi kültür dairesi içerisinde bir yorum yapmak yerine, Batı'nın tarihi seyrinden yola çıkarak 'devşirme' bir çıkarsama yapmıştır. Garipçiler, her türlü geleneğin yıkılması gerektiğini, şiirin yeniden bu şekilde kendini bulacağına inandılar. Düşüncelerinin onaylanması için de 'Tarihin beğenerek andığı insanlar daima dönüm noktalarında bulunanlardır. Onlar bir an'aneyi yıkıp yeni bir an'ane kurarlar.' diyerek geçmişteki öncü şahsiyetlerden referans sundular. Orhan Veli 'mektepsizlik'i yani kuralsızlığı savunan düşüncelerini de ayrıca dile getirdi. Bir akıma , ekole, mektebe bağlı olmanın sanatçıyı kısıtlayacağını düşündüğü için şiirde sonuna kadar kuralsızlığı savundu. Divan şiirinin mısra-ı berceste anlayışını Hala divan şiirinin mısra-ı berceste, yani parça güzelliğinin bir şekilde hakim olduğunu düşünen Orhan Veli, parça güzelliği yerine bütünün önemsenmesi gerektiğini ifade etti.. Aksi takdirde edebi eserin bütününün ihmal edilmiş olacağını düşündü. Orhan Veli ve arkadaşları sanatlarda tedahüle yani iç içe geçmeye karşı itirazlarını dile getirerek bu durumun şiirde tamamen yıkılması gerektiğini düşündüler. Şiirin musiki ve resim ile olan ilişkisine kesinlikle karşı olduklarını, bunları kullanan sanatçıların ise hileye başvurduklarını söylediler. Bu düşüncelerin en büyük muhatapları ise musikiyi şiirlerinde ana tema olarak kullanan Ahmet Haşim, Yahya Kemal gibi edebiyatçılardı. Şiirde tabiîliğe ve edaya önem veren Orhan Veli, Garip önsözündeki fikirleri ile şiirleri arasında uyuşmazlık olduğuna dair eleştirilere maruz kaldı Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi'nin Garipçiler maddesinde, 'Garip'in ilk basımındaki şiirlerin, önsözdeki ilkelerle tam anlamıyla bağdaştığı, kaynaştığı söylenemez. Şairaneyi reddeden üç şair, dünyaya ya küçük çocuk duyarlığı, saflığı; ya da yetişkin fakat ancak kendi rahatına düşkün, sıradan, bön bir kimsenin basit tedirginlikleri içinde bakıyor, şaşırtmacalar yazıyorlardı. ' şeklinde ifade edildi. Orhan Veli, Yedigün dergisinin 1947 yılı Şubat ayında yayımlanan sayısında Sait Faik Faik'e verdiği röportajda, 'Şimdilik vezne, kafiyeye bağlanmamak lazım. Sonra faydalanılabilir. Günün birinde vezinli kafiyeli şiire dönülecek olursa o zamanki şairler bugünkü nesillerin tecrübesinden istifade etmiş olacaktır.' cümlesini kurmuştur. Orhan Veli'nin Garip önsözündeki şiir anlayışının değiştiği görüyoruz. İkinci Yeniciler arasında yer alan Karakoç, Garip şiirinin 'katı realizm'ine karşı çıkarak bu hareketin İkinci Dünya Savaşı'nın bir sonucu olduğunu düşünür ve Edebiyat Yazıları 2'de şu ifadeleri kullanır: 'Sonra savaş geldi çattı... İnsanoğlu, dünya tarihinde eşi görülmemiş bu allak bullak oluşa maruz kaldı. Bunun şiirimizdeki sonucu, Orhan Veli ve arkadaşlarının ekolüdür. Mutlak değerlerini inkâr ve reddeden, var oluşa açlığın açısından bakan, katı realizm ekolü. Savaş boyunca ve sonra da savaşın kalıntıları ortadan kalkıncaya kadar bu ekol, tam hükümran oldu.' Orhan Veli'nin pencereler arkasından baktığı 'realizm' Aynı zamanda Orhan Veli'nin realizminin yalnızca 'sözde' kaldığını ifade eder ünlü şair. Zira Orhan Veli şiirinde 'küçük insan' ın realizmi değil, romantizmi vardır. Karakoç'a göre realizmi edebiyata sokmaya çalışan Orhan Veli, küçük insanı pencereler arkasından izler bu sebeple Akif'in şiirindeki samimiyet yerine, yabancı suni ve içtensiz bir portre çizer: 'Sütçü ve simitçiden bahsedişi de, onlara hep apartman penceresinden bakıp da içlenen bir burjuva çocuğunun duygulanmasından öteye gitmez.' Sonuç olarak Garip ön sözünün genel özeti şairaneliğin, vezin kafiyenin, ahengin, mevcut dilin, geleneğin kısacası eskiye dair her şeyin yıkımı üzerinedir.

Orhan Veli ve arkadaşları edebiyatta neyi yıkmak istedi?

Garip hareketi nasıl bir ortamda oluştu?