Çağının çok ötesinde bir ressam: Üsküdarlı Hoca Ali Rıza

Türk resim sanatının en usta manzara ressamı olan hoca Ali Rıza 1858 yılında doğdu. Bir çok kaynakta doğum yeri hakkında farklı bilgiler verilse de, öğrencisi Süheyl Ünver'e kalan notlarında, Üsküdar Ahmediye Mahallesinde doğduğu bilgisi yer alır. Aile efradı, genellikle asker ve bürokrat olmasının yanında çeşitli sanat dallarıyla ilgilenmeleri, Hoca Ali Rıza'nın da resim sanatına ilgi duymasında önemli rol oynar. Ressam Ali Rıza bey, çocukken okul kitaplarına yaptığı resimleri yaşamı boyunca muhafaza ederek saklamıştır. 1878'de Kuleli Askeri Lisesi'ne girer ve burada Osman Nuri Paşa ve Süleyman Seyit Bey gibi hocalardan ders alır ve İtalya'ya resim eğitimi alması için gönderilir. Ancak bir talihsizlik olur ve Napoli'deki kolera salgını yüzünden bu yurt dışı eğitimine gidemez. Bu, Hoca Ali Rıza'nın ilk ve son yurt dışına çıkma girişimidir çünkü bundan sonra hiçbir zaman ülke dışına çıkmayacaktır, hep Türkiye'de bulunmasına rağmen çağının çok ötesinde yetenekleri vardır. 1911 senesinde olumsuz sağlık durumu sebebiyle Harbiye'den emekliye ayrılır ve bundan sonraki yaşamında geçimini sağlamak için okullarda resim öğretmenliği yapar. 47 yıl süren eğitimcilik yaşamı boyunca bir çok değerli isim yetiştirmiştir; Süheyl Ünver, Pertev Boratav, Sami Yetik, Üsküdarlı Cevat, Dr. Hikmet Hamdi, Osman Asaf, Celal Esat Arseven, Ali Rıza Beyazıt, Sermet Muhtar Alus... Hoca Ali Rıza, maddi sıkıntılar yaşaması sebebiyle Üsküdar'da kiralık evlerde yaşar ama çocukluğundan bu yaşına dek taşıdığı alışkanlık sebebiyle, profesyonelce yaptığı tabloları da maddi darlık içinde olmasına rağmen satmaya kıyamaz ve utanır, tablolarını sadece ahbaplarına hediye eder. Resim sanatına öylesine sadakatle bağlıdır ki; 'Bu fani dünyadan bir gün göçüp gideceğim. Ama yeniden dünyaya gelmek olanağım olsa, Allah'tan yine ressam olmayı dilerim.' sözlerini kalpten söylemekten çekinmez. Hoca Ali Rıza esaslı bir Üsküdarlıydı, insanlarca 'Üsküdarlı Ressam Hoca Ali Rıza' olarak bilinirdi. Gün ışımaya başlayınca eşeğine binip karış karış Üsküdar'ı gezer ve resmederdi. Doğup büyüdüğü Üsküdar, Kız Kulesi, Karacaahmet Mezarlığı, dar sokakları, ahşap evleri, koru ve mahalleleriyle resim kompozisyonlarının konusuydu. Bu nedenle; Gebze, Acıbadem, Beykoz, Boğaziçi ve Çamlıca ressamın yaşantısında önemli yer tutan çevrelerdi. Bu sebeptendir ki, çınar ve fıstık ağacı ögelerine tablolarında bolca rastlanır. Resim sanatına öylesine tutkuyla bağlıydı ki, minik bir kağıt parçasını dahi tuval olarak kullanırdı; sigara kağıtlarını bile... Her daim resmetmeyi çok seven Hoca Ali Rıza, elliye yakın cep defteri ile yaşadığı dönemi günümüze aktarma konusunda iyi bir belgeleme ressamı olma özelliğini de taşır. Engin renk bilgisi ve ayrıntılara gösterdiği ihtimam ile ilk Türk manzara ressamıdır. Resme boyut kazandırma amacıyla ustaca kullandığı gölge ve ışık oyunları, çağdaşlarından ayıran en önemli özelliğidir. Asıl ustalığı karakalem çalışmaları olmasına rağmen, yağlıboya ve suluboya tekniklerini de oldukça etkin kullanmıştır. Bu tekniklerle yapmış olduğu yaklaşık beş bin civarında İstanbul peyzajı betimlemesi vardır. Manzara ressamı olarak bilinmesinin yanında insan figürleri ve objeleri de resmetmiştir. Bu sebeptendir ki onun figür resimleri, az bulunduğu için daha kıymetlidir. Manzara betimlemelerinde de figürleri kullanmış, ancak resimlerine ustaca uyguladığı derinlik ve boyutlama tekniği sayesinde figürler arka planda yalnızca boyut belirleyici işlevi görmüştür. Hoca Ali Rıza'nın natürmortlarında, dalından henüz koparılmış taze bir elma, bir çilek tabağı, bir salkım üzüm ya da mutfağın köşesindeki tencere, kuruyemiş ve benzeri öğeler sıkça görülmektedir. Kahvehane kültürünü geçmişten bugüne taşıyan sayılı kişilerden biri olan Hoca Ali Rıza, bir nevi sanatkarlar kulübü olan Çiçekçi Kahvehanesi de resmettiği mekanlar arasında kalıyor. Burada hem sohbetlere iştirak etmiş, hem de Muallim Naci, Mehmet Akif ve Musahipzade Celal gibi önemli simalar ile yakınlık kurmuştur. O dönemde, Fransız ressamlar Courbet ve Corot'a benzetilen Hoca Ali rızanın eserlerinde yeşil, pembe ve mavinin yüzlerce farklı tonu karşımıza çıkmaktadır. Dinine bağlı bir karakteri olan hoca Ali Rıza, çok yönlü bir kişiliğe sahiptir; Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nde başkanlık yapmış, Eski Silahlar Müzesi'nde kıyafet albümü hazırlamış, tezhip sanatı ve porselen tasarımlarıyla da ilgilenirken aynı zamanda arma ve mobilya tasarımı da yapmıştır. İsminin önündeki 'Hoca' lakabını, onu çok seven öğrencileri takmıştır. Resim sanatı hakkında fikirlerini şu sözlerle özetlemiştir; 'Medeni milletlerce büyük önem verilen resim sanatı, birçok faydalar sağlaması bakımından, hayal etme gücünün ortaya konmasına ve bütün insan topluluklarının okuyup anlayabilmesine vasıta olan apaçık bir dil, bir nevi yazı gibidir.' O denli naif bir kişiliği vardı ki, tablolarına zarar vermesinler diye evindeki farelere tuzak kapan kurmak yerine onları beslemeyi tercih etmişti. Onun için hayat, her anının üretkenlikle dolu olduğu ve zamanın boşa harcanmadığı bir sistemdi. Buna örnek olarak, dostları arasında anlatılarak bugünlere dek ulaşan bir anekdot örnek verilebilir; bulunduğu ortamda çok ve içi boş konuşan insanlara büyük lokumlar ikram ederdi, bu da Hoca Ali Rıza'nın naif kişiliği ve zekasının bir tezahürü. 1929 yılında kızı Kadriye Hanım, Mısır'da bulunan eski eşi ile alakalı olan bir davanın halledilmesini istemek üzere Mustafa Kemal Atatürk'e bir mektup yazar, sonrasında kendisine randevu verilir ancak randevu gerçekleşmez; çünkü kardeşine gönderdiği bir mektuptaki bazı ifadelerden şüphelenilip suikast tasarladıkları düşünülür. Hoca Ali Rıza, kızı ve akrabaları tutuklanır ama sonradan serbest bırakılırlar. Bu olaya çok üzülen Ressam Hoca Ali Rıza olaydan bir yıl sonra, 1930 senesinin Mart ayında aramızdan ayrılır.