Dünyanın ilk ve en eski ordu bandosu

Osmanlı'da resmi-askeri musiki takımı ve buna ait mehterhâne teşkilatındaki görevli kişiye mehter denir. Farsçada 'daha büyük, en büyük' anlamına gelen 'mih-ter ' kelimesinden Türkçeleşerek günümüze kadar ulaşır. Mehter, Osmanlı sat-ray teşkilatında mehterhâne de denilen musiki takımından başka yüksek rütbeli hizmetkâr, kavas, Bâbıâli çavuşu, rütbe-nişan müjdecisi (çaylak), at uşağı ve çadır uşağı gibi görevli sınıfları için de kullanıldı. Mehter'e ait detayları incelemek için tıklayınız... Mehter teşkilatının geçmişi Türk- İslam tarihinin en eski tarihlerine kadar gitse de bunu ifade eden mehter ve mehterhâne terimleri ancak 16'ıncı yüzyıldaki Osmanlı belgelerinde karşımıza çıkar. Türk askeri musikisine ait belgeler ise 8'inci yüzyıla Orhun kitabelerinde bulunuyor. Burada hükümranlık sembolü 'tuğ' ile birlikte geçen 'köbrüge' kelimesiyle kös ve davulun kastedildiği biliyor. Divanü Lugâti't-Türk'te 'Tuğum tikip urıldı ( Tuğ dikilip nevbet davulu vuruldu)' cümlesiyle Türk hakanının sarayının önünde beyler için her gün 360 nevbet davulu vurdurduğundan bahsedilir. Yani Göktürklerden beri devletin hakimiyet alametlerinden olan davul, veya kösle hakan çadırı yahut sarayın önünde nevbet vurulması geleneğinin 11'inci yüzyıl Türk-İslam devletlerinde de sürdürüldüğü anlaşılır. Aslı Aristo'ya nispet edilen Kitabü 's-Siyase'de seslerin insan ruhu üzerindeki etkisi sebebiyle savaşlara müzikle gitmenin düşmanı korkutmaya yönelik olduğu ve ordularda bu işi yapacak teşkilatların bulundurulduğu hususu üzerinde durulur. Greklerin savaşlarda borazan ve lavta kullandıkları, Büyük İskender'in askeri mızıkasına davul ve yüksek sesli borular ilave ettirdiği bilinir. Yine kaynaklarda Hintlilerin ve Partların düşmanlarını büyük davullar çalarak ürküttükleri görülür. Cahiliye devri Arapları askerlerini coşturmak için savaşlarda def çalarak kahramanlık şiirleri okuyan muganniyelerden faydalanmışlardı; Bedir ve Uhud gazvelerinde de bu uygulama sürdürülmüştü. Araplar savaşlarda musiki icrasını başka kavimlerden öğrenmişler ve alem (sancak) dışındaki hükümranlık alametlerinin başında yer alan askeri bandoyu Abbasiler zamanında muhtemelen Bizans'tan veya daha kuvvetli bir ihtimalle İran'dan almışlardır. İbn Haldun, oluşturulan musiki heyetlerinin zaman içinde gelişip yaygınlaşarak Endülüs'e ulaştığını ve saz sayılarının artıp çeşitlendiğini belirtir. Kutadgu Bilig ve Divanü Lugâti't-Türk gibi eserlerle Firdevsi ve Nizami-i Gencevi gibi şairlerin şiirlerinden anlaşıldığına göre 9'uncu yüzyılda Orta Asya, Hindistan ve Ortadoğu'da yaşayan Türk toplulukları arasında tanınan küvrüg (kös), tabi (davul), borguy (boru), nay-i Türki (zurna), çeng (zil) gibi sazlar, bazı küçük farklılıklarla Yemen'den Sudan'a, Hindistan'dan Endülüs'e kadar İslam dünyasının hemen her bölgesinde kullanıldı. Bu sazlar, eski askeri mızıka takımlarının günümüzdeki tek örneği sayılabilecek Türk mehter takımlarında kullanılan kös, davul, nakkare, zurna, boru, zil ve çevgânla hemen hemen aynıdır. Tuğrul Bey, halifeden günde beş vakit nevbet vurdurma iznini aldıktan sonra tablhâne takımını daha teşkilatlı hale getirmiş ve büyük devletlerde nevbetlerin ezan vakitlerinde vurulması âdeti onun zamanında yaygınlaşmaya başlamıştı. Alparslan dönemi Selçuklu saray teşkilatı hakkındaki bilgilerde sultanın nevbet vurulması konusunda titiz davrandığı, ayrıca mûtat nevbetlerden başka her istediğinde de gönül rahatlatıcı, iç açıcı müzik (nevbet-i şâdîyanî, nakkâre-i şâdmânî) çaldırdığını belirtilir. Büyük Selçuklulardaki bu teşkilat, daha sonra Anadolu Selçuklularına, onlardan da Osmanlılara geçti. Osmanlı mehterhâne teşkilatının kuruluşu hakkında kesin bilgi yoktur. Bunun, Anadolu Selçuklu sultanının Osman Gazi'ye hakimiyet sembolü olarak tabi ve alem göndermesiyle başlatıldığı yaygın bir rivayet olmakla beraber vesikalarla belgelenememiştir. Bu teşkilatta ilk ciddi gelişmenin Fatih Sultan Mehmed döneminde gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Fetihten sonra Demirkapı'daki nevbethâneyi Fatih kurdurmuş, ayrıca bir fermanla Eyüp, Kasımpaşa, Galata, Tophane, Beşiktaş, Rumelihisarı, Yeniköy, Rumeliyenihisarı, Kavakyenihisarı, Beykoz, Anadoluhisarı, Üsküdar ve Yedikule'de seher vaktiyle öğle ve yatsı namazlarından sonra günde üç nevbet çalınmasını emretmişti. Kanuni Sultan Süleyman zamanında toprakların genişlemesiyle birlikte devlet teşkilatı da buna paralel olarak değiştiğinden vezir ve paşaların mehter kullanımına dair yeni düzenlemeler yapılmıştı. Mehter takımında mevcut her sazın adedine 'kat' adı verilir ve takımın büyüklüğü katlarla ifade edilirdi. Önceleri dokuzar adet davul, zurna, nakkare, boru, zil ve çevgândan meydana gelen ve padişaha ait olan en büyük takıma 'dokuz kat mehter' deniliyordu. 17'nci yüzyılda bu mehterhâne 12 kata çıkarıldı. Savaş sırasında yirmi dört kat oluyordu. Dokuz katlı mehter, sadrazamla üç tuğlu paşalara tahsis edildi. En küçük mehterhâneler ise bir tuğlu paşalara verilen üç katlı olanlardı. Mehterlerin kıyafetleri göz alıcı renklerde ve biçimlerdeydi. Ağalar, arkalarına cübbeden daha geniş ve kolları uzun bir elbise olan kırmızı kaput veya çuha binişi bacaklarına kırmızı çuhadan çakşır, ayaklarına sarı mest-pabuç giyerler, başlarına kırmızı kavuk üzerine sarık sararlardı. Çalgıcılar ise mor, lacivert veya siyah çuhadan biniş, kırmızı bezden çakşır ve kırmızı mest-pabuç giyer, başlarına yeşil kavuk üzerine sarık sararlardı. Tarihi geleneğe göre Osman Gazi'ye istiklal fermanının Söğüt'te bir ikindi vakti aştığı kabul edildiğinden bunun hatırası olarak barış zamanlarında da mehterhâne her gün ikindi zamanı av partileri dahil padişah her nerede bulunuyorsa huzurunda nevbet vururdu. Nevbeti cihada davet kabul eden Osman Gazi ayrıca Selçuklu sultanına karşı hürmet göstermek için ayakta dinlediğinden bu uygulama Fatih'in buna son vermesine kadar devam etmişti. Padişah cülüslarınde, kılıç alaylarında, zafer haberi geldiğinde ve arefe divanlarında da nevbet vurulurdu. Mehterlerin müzikleri ve göz alıcı kıyafetleri kadar kendilerine has tören yürüyüşleri de dikkat çekiciydi. Yürümeye sağ ayakla başlanır, üç adımdan sonra durularak sağa dönülür, sonra sol ayakla tekrar yürümeye başlanıp üç adımdan sonra aynı şekilde sola dönülürdü. Mehterlerin, kendilerini seyredenlere cephe göstererek daha azametli görünmeyi ve seslerini daha geniş bir alana yaymayı hedefledikleri anlaşılan bu yürüyüş tarzı bazı çevrelerde, 'çağdaş medeniyet yolunda alaturka zihniyetle ilerleme' anlamı taşıyan ve tamamen yanlış olan 'mehter gibi iki ileri, bir geri' sözünün ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Hassa mehterleri savaşa padişah veya serdarla birlikte giderler. İntikallerde saltanat sancaklarının arkasından at sırtında çalarak yol alırlardı. Savaşa sadece padişah ve serdar-ı ekrem mehterlerinde bulunan kösler de götürülür ve çift olarak fil veya deve sırtında taşınırdı. Serdar- ı ekrem mehterinde kös bulunmasının sebebi, padişahların bizzat sefere çıkmadıklarında saltanat sancaklarını serdar-ı ekreme teslim etmeleriydi; sancak münasebetiyle onun ayrılmaz eşi olan kösler de birlikte gidiyordu. Mehterler, çarpışmalar başladığında askerin cesaretini arttırmak ve düşmana korku vermek için daha büyük bir coşkuyla çalarlar. Özellikle kale muhasaralarında düşmanı uyutmamak amacıyla surların dibinde sabaha kadar çalmaya devam ederlerdi. Mehter takımı ordunun ric'at ve hatta bozgun hallerinde dahi görevini sürdürür, ancak en son birlik geri çekildikten sonra yerini terke derdi. Bundan dolayı mehterler İkinci Viyana Kuşatması bozgunu sırasında da en arkadan ve korumasız olarak çekildikleri için serdar-ı ekrem mehterhânesi dâhil neredeyse bütün takımların çalgıları düşman tarafından ele geçirilmiştir ve bugün çeşitli Avrupa müzelerinde sergilenmektedir. Mehter takımı nevbet vurmak üzere hilal şeklinde toplanır, ortada tabbâlîn (tablzenân, davulcular), arkalarında zencciyân (zilzenân, tilciler). tabbâlînin sağında çevgâniyân (çevgânzenân, çevgâncılar), solunda zurnazenân (zurnacılar), çevgâniyânın yanında nefîriyân (boruzenân, borazancılar) ayakta durarak ve zurnazenânın yanında nakkârezenân (nakkâreciler) bağdaş kurmuş vaziyette oturarak yer alırlardı. Mehterbaşı ağa elinde bir zurna olduğu halde hilalin ortasına gelir ve 'merhaba ey mehteraaan!' diyerek sağ eli göğsünde hafifçe eğilip selam verirdi. Mehterlerin de aynı hareketle 'merhaba mehterbaşı ağa!' diye mukabele etmelerinden sonra mehterbaşı 'hasduuur (aslı 'rast dur' [doğru d ur]), nevbete salâaa!' (hazır ol, haydi nevbet vurmaya) nidasıyşa mehterleri esas duruşa geçirir ve ardından hangi makamda fasıl yapılacaksa onun veya çalınacak marşın adını 'der fasl-ı…' ifadesiyle belirtip, 'haydi yallah!' komutuyla nevbet icrasını başlatırdı. Çevganzenler ellerindeki çevganlarını sağa sola, aşağı yukarı sallayarak icraya katıldıkları gibi zaman zaman 'ala ala heey!' diye de bağırırlardı. Nevbetler mehter gülbangi denilen dua ile son bulur, mehterler mehterbaşına birer birer temenna ederek çekilirlerdi. Mehter musikisi tamamıyla orijinal ve milli bir musikidir. Mehter havaları, canlı ve hareketli nağmeleriyle askerlerin maneviyatı üzerinde son derece etkili olmuş ve Osmanlı ordusunun kazandığı zaferlerde büyük rol oynamıştır. Günümüzde de bu musiki halk arasında mehter marşı, ceng-i harbi, seymen havası, cirit havası, koşu havası gibi adlarla yaşamakta ve milli gururu okşamaya, gerektiğinde vatanseverlik duygularını coşturmaya devam etmektedir. Avrupa'da müzik sanatının doruğa çıkmaya başladığı on yedinci yüzyılın son çeyreğinde vuku bulan İkinci Viyana Kuşatması sırasında şehrin etrafında çeşitli yerlerde gece gündüz nevbet vuran mehter takımları halk üzerinde çok etkili olmuş, mehterlerin kıyafetleri kadar müzikleri de Batı'da bir moda meydana getirmişti. Özellikle kuşatmanın olumsuz etkilerinin yavaş yavaş unutulmasından sonra on sekizinci yüzyılda davul başta olmak üzere bazı mehter çalgıları veya eldeki örneklerden geliştirilen benzerleri orkestralara dâhil edilmiş ve Glück, 'Üç Viyana klasiği' denilen Mozart, Beethoven, Haydn ile Weber, Rossini ve Saint-Saens gibi ünlü bestekârlar 'alla turca' (Türk tarz ) adını verdikleri, Osmanlı askeri musikisini hatırlatacak ritim ve nağme düzeni içinde bazı besteler yapmışlardı. 1826'da Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasıyla birlikte tabi ü alem mehterleri de lağvedilmiş ve yerine Avrupa bandosu örnek alınarak kurulan Muzıka-i Hümayun getirilmişti. Uzun bir aradan sonra yeni mehterhâne, Ahmed Muhtar Paşa tarafından Mehterhane-i Hakanı adıyla 1914'te Müze-i Askerî-i Osmanî'ye bağlı olarak kurulmuş ve mehterbaşılığa Eyyübî Ali Rıza Bey (Şengel) getirilmişti. Ancak Cumhuriyet'in kurulmasından sonra yeni Askeri Müze idaresine devredilen bu takım, 193S'te bir defa daha lağvedildi. Cumhuriyet döneminin ilk mehter takımı, 1952 yılında Genelkurmay Başkanı Nuri Vamut tarafından altı kat olarak kuruldu ve 29 Mayıs 19S3'te düzenlenen İstanbul'un fethinin 500'üncü yılı kutlama törenlerine katılıp halkın büyük bir heyecanla ortaya koyduğu beğenisiyle karşılandı. Bu takımın yerine 1968'de zamanın Askeri Müze müdürü Sabahattin Doras'ın teklifiyle dokuz katlı bir mehter takımı oluşturuldu. Bu takım halen Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı'na bağlı Mehteran Bölüğü adı altında faaliyet gösteriyor. Ayrıca Kültür Bakanlığı İstanbul Tarihi Türk Müziği Topluluğu'nun ve bazı belediyelerin bünyesindeki mehter takımları da bu tarihi kültür mirasını yaşatmak amacıyla çalışmalarını sürdürmekte. (İslâm Ansiklopedisi)

Dünyanın ilk ve en eski ordu bandosu

MEHTERİN TANIMI VE İÇERİĞİ