Kültür mirasımız: tesbih

Tesbihin kelime kökeni 🔸 Tesbih sözcüğü, Arapça kökenli olup 'subhan' kelimesinden türemiştir. Daha bilinen manasıyla 'Allah'ı (CC) zikir ve tenzih ederken sayının anlaşılması için kullanılan, ipliğe dizilmiş, çeşitli ağaç veya taşlardan yapılan ve genellikle 33 veya 99 taneden oluşan diziye' tesbih denir. Günümüzde Türkçe kullanımına uygun olarak 'tespih' şeklinde telaffuz edilmektedir. Tesbihi değerli kılan unsurlar 🔸 Tesbihi değerli kılan, tesbihin malzemesidir. En kıymetli çeşidi ise damla kehribar isimli milyarlarca yıllık çam reçinelerin fosilleşmesiyle oluşan türdür. Tesbihin kıyameti, eski oluşu ve ustaların mahareti ile ölçülür. Yapıldığı tarih ne kadar eskiyse o kadar kıymetli kabul edilir. 🔸 Vav TV'de yayınlanan 'Enderun Sohbetleri' programına konuk olan Koleksiyoner Mehmet Odabaşı, konuyla alakalı 'Bir tespihin dokusu,çekimi,dayanıklılığı çok önemlidir' ifadeleri kullandı. 🔸 Programın bir diğer konuğu Koleksiyoner Tahir Demirkıran, tesbihlerin renk aldıkça daha da kıymetlendiğini söyledi. 'Bir tespihin görünmeyen en temel unsuru ipidir. Bu ip insan eline zarar verecek bir yapı da olmamalı, taşa uygun olması lazım, rengi uyumlu olması lazım, kopmaması lazım. Kullanılan malzemeye göre her ip her malzemede kullanılmaz.' Cumhuriyet döneminin tesbih ustaları 🔸 Cumhuriyet döneminin başlarından elektrikli torna dönemine kadar Horoz lakaplı Hasan Usta, Halil Usta, Tophaneli İsmet, Arap ve Sarı Nûri ustalar, Edirnekapılı Galip Usta, Tosunum Halil, Akgerdan Mehmed Efendi, Kehribarcı Muhiddin en tanınan tesbih ustalarıdır. 🔸 Bazı ustalar yaptıkları tesbihin maddesine göre sedefçi, kehribarcı, fildişici gibi lakaplarla anılır. Tesbih türleri ve sahip olduğu özellikleri 🔸 Oltu Taşı Tesbih: Erzurum yöresinden çıkarılan oltu taşı, stres azaltıcı etkilerinin yanında estetik olarak da sıklıkla tercih edilir. En pahalı tesbih türleri arasında yer alan oltu taşı tesbihler, en meşhur türlerden biridir. 🔸 Doğal Taş Tesbih: Ametist, akik, ay taşı, sedef, safir, firuze gibi taşlar tesbih yapımında kullanılır. 🔸 Kuka Tesbih: En çok tercih edilen modeller arasında olan kuka tesbih, kullandıkça renk değiştirmesiyle dikkat ve ilgileri toplar. Hammaddesinin ağaç olması ve dayanıklı olmasından dolayı kullanım açısından kolaylık sağlar. 🔸 Kehribar Tesbih: Kıymetli türler arasında yer alan kehribar tesbih, taşın farklı şekillerde işlenmesiyle elde edilir. Toplamda 256 farklı tona sahip olmasıyla sevilen tesbih çeşitleri arasında yerini alır. Kalemin izdüşümü Tesbihin unsurları ➡ Tesbih çekme: Tesbih yapımı anlamına gelir. ➡ Habbe: Tesbihin ipe dizilen delikli boncuklarıdır, yapımı ustalık ister. ➡ Durak/nişane: Müezzin olarak da bilinir. 99'luk tesbihlerde 33 ve 66'dan sonra konulur. ➡ Pul: 99'luk tesbihlerde 12. habbeden, 33'lüklerde ise beşinci habbeden sonra takılan mercimek tanesine benzer yassı pulun ismidir, 7. ve 11. habbelerden sonra da konulur. ➡ İmame: Tanelerin dizili olduğu ipin iki ucunun buluştuğu yerdeki parçanın adıdır. Sanatkarın sanatını gösterdiği en önemli kısım imâmedir. ➡ Düğümlük: İpin iki ucunun, bir tanenin içine girip üstten tek iplik olarak çıkan ve düğümün içinde gizlendiği yerdir. ➡ Ara Taneler: Düğümlükten sonra ipe dizilen üç tanenin ismidir. ➡ Sikke / Ara parça: Ustaların bazı modellerde imâmeden sonra, hâtimeden önce Mevlevî Sikkesi veya lale şeklinde ilave ettikleri parçanın adıdır. ➡ Tepelik / Hatime: İki ucu burulmuş olan ipin bittiği yere takılan parçadır. Ustanın sanatını sergilemesi bakımından önemli olup imameyle uyumlu olmasına dikkat edilir. ➡ Çivi: Hâtimenin üstündeki deliğe tıpatıp oturan, ipin iki ucunun bağlanıp sıkıştırıldığı kilit noktası olan alt tarafı delikle aynı şekle sahip kısımdır. ➡ Kamçı / Püskül: İmameden sonraki kısıma takılan ibrişimden, ipekten, gümüş ya da altın tellerden yapılmış bölümdür. Tespihin gündelik hayatımıza girişi 🔸 İnsanlık tarihinde ipe dizilmiş boncuklar, dua etmek amacıyla kullanılmaya başlanmadan önce avda şans getirmesi, savaşta düşmandan, barışta da hastalıklardan korunmak için kullanılmıştır. 🔸 Tesbihi, dua amacıyla ilk defa kullananlar Hindulardır. Sonra Budizm ile bu alışkanlık Doğu'ya yayılır. Uzakdoğu'dan, İran yoluyla Arap yarımadasına yayılan tesbih kullanma alışkanlığı, önceleri Anadolu ve Ege Adalarındaki Hristiyan keşişleri tarafından sürdürülür ve İslam'ın doğuşuyla birlikte Müslüman ülkelerde bir çeşit dini araç olarak kullanılmaya başlanır. İslam'da tesbih 🔸 İslam'da tesbih, bizi yaratan yüce Rabbimizi zikretmek demektir. Tesbih kelimesinin çoğulu olan tesbihatın, Arapça karşılığı ise 'daim olmak, süreklilik ve bir kimseyi hayatında senâ edip övmek' anlamındadır. 🔸 Odabaşı, konuyla alakalı şunları söyler: 'Tesbih, malzemenin adı olmuş fakat özünde tespih eylemin adıdır.' 🔸 Kur'an-ı Kerim'de gök ve yerde bulunan canlı cansız tüm varlıkların Allah'ı (CC) tesbih ettiği bildirilir: 'Yedi gök, yer ve bunlarda bulunanlar O'nu tesbih eder; O'nu hamd ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat siz onların tesbihini anlayamazsınız. O halîmdir, bağışlayıcıdır.' (İsrâ Suresi, 44. ayet) ↪ Ayetteki tesbih kavramı açıklanırken tesbihin iki şeklinin bulunduğu bildirilir. Dil ile tesbih, hal ile tesbih. Birincisi, kulun Allah'ı(CC) her türlü eksiklikten tenzih ederek zâtı, sıfatları ve fiilleriyle insan zihninin düşünebileceği bütün mükemmellik özelliklerine sahip olduğunu dile getirmesi, Allah'ı(CC) hep böyle bilip böyle anmasıdır. ↪ Hal ile tesbih ise insanın imanı, ibadeti, ahlâkı, genel olarak her türlü tutum ve davranışlarıyla Allah'ın(CC) birliğine, eksiksiz ve kusursuz olduğuna inandığını göstermesi, yasalarına boyun eğmesi, amelinin imanına şahitlik etmesidir. Namazdan sonra okunacak tesbih ve zikirler Tesbih çekmenin adapları ➡ Tesbih, yalnızca sahibinin elinde olmalıdır. ➡ Yaşça büyük kişilerin yanında tesbih sallanmamalıdır. ➡ Üst üste tesbih sallamak geleneklerimize göre saygısızlık olarak algılanır. 🔸 Odabaşı,tesbih çekmenin adabıyla ilgili şunları söyler: 'Bir büyüğümün çok sevdiği bir sözü var. Evlatlarını tespih çekerken görmüş, 'evladım' demiş. 'Onu çevirirken içinden de olsa Allah (CC) lafzını zikrediyor musun?' Genç 'doğrusunu isterseniz, hayır' deyince 'bu da parmağın malayanisi' diye cevap vermiş. Kısacası tesbihi boş çekmeyeceksin.' 🔸 Tesbih çekerken dikkat edilmesi gereken hususlar vardır. 'Sübhanallah' lafzı çekilirken, göğüs hizasında, eğimli bir şekilde tutulur. 'Elhamdülillah'da düz, 'Allahu Ekber'de ise iniş şeklinde, 'sıratı ışık hızıyla geçtiğimiz' düşünülerek çekilir. Osmanlı'da tespihin ortaya çıkışı 🔸 Tarihi çok uzun yıllara dayanan tesbihin sanat olarak karşımıza çıkması, 17. yüzyılda Osmanlı dönemine tekabül eder. O zamanlar her Türk erkeğinin mutlaka kendine has bir tesbihi vardır. 🔸 Yaygın olarak kullanılan kuka tesbihlerinin üzeri kalem oymalarıyla süslenir, iç kısmı ajur tekniğiyle dikkatlice oyulur ve taşlara kıymetli madenlerden kakma süslemeler yapılır. 🔸 Kakmalı tesbihlerde altın veya gümüş çivilerle değişik motifler ve süslemeler yapıldığı da bilinir. Üzerinde ince işlemeler yer alan tesbihler iyi bir ustalık gerektirir, bu da yapım süresinin uzamasına sebep olur. Kuka tesbih nedir? Osmanlı döneminde tesbih kültürü 🔸 Osmanlı saraylarında bir gelenek haline gelen tesbih hediyeleşmeleri bilhassa bayram günlerinde gerçekleşirdi. Örneğin Sadrazamlar, Kadir gecesinde padişaha seccade ve tesbih takdiminde bulunur. Ramazan davetlerinde ise diş kirası olarak çok değerli tesbihler hediye edilirdi. 🔸 Tesbih kültürümüzde öyle değerlidir ki müzelerde dahi sergilenir. Örneğin, Topkapı Sarayı Müzesi'nde 18. yüzyıla ait zümrüt, akik, yeşim, mercan, oltu taşı, necef, öd ağacı, kehribar, boynuz gibi maddelerden yapılmış çok sayıda tesbih bulunur. 🔸 Osmanlı'da tesbihin nasıl çekildiğiyle ilgili Demirkıran 'Osmanlı döneminde tesbih, çifter çifter çekilir' ifadelerini kullandı. Osmanlı'da tesbih ustaları 🔸 Tesbih sanatı, marifetli ustalarıyla anılır. Bu ustaların imzası, imâmenin alt kısmına yer alır. II. Mahmud'un Mevlânakapılı Mahmud Usta'nın evine kadar gidip kürevî tesbihi çektirdiği söylenir. 🔸 Yine Horoz Sâlih Usta'nın yıl boyunca hazırladığı tesbihleri arefe günü bir torbaya koyup sultana götürdüğü ve karşılığında aldığı bir torba altınla yıllık geçimini sağladığı rivayet edilir. Ölüleriyle yaşayan medeniyet: Osmanlı Mesleklere göre tesbih 🔸 Osmanlı döneminde farklı meslek gruplarının kendine has tesbihleri bulunurdu. Örneğin, kuka tesbihi hekimler tarafından kullanılırdı. Kuka, antiseptik ve antibakteriyel olduğu için mikrop kırıcı özelliğe sahiptir. Bazı kaynaklara göre kuka tesbihi olmayan hekimler hastanın yanına alınmazdı. 🔸 Her mesleğin kendine has tesbih modeli bulunurdu. Mesela, Tekke ve zaviyelerde hocaların tesbihleri iri ve çok taneliyken Mollaların, Mevlevilerin, cerrahilerin tesbihleri farklı motifler ve imameler içerirdi. Hepsinin farklı bir anlamı vardı. 🔸 Sonuç olarak önemli bir kültür hazinemiz olan tesbih, bir zaman Osmanlı'nın kimliğini oluştururken şimdilerde ise bir uğraş, stres atma aracı, aksesuar ve zikir aracı olarak kullanılmaktadır.