Osmanlı sanatına yansıyan 5 bitki motifi

Yaprak motifleri, Türk tezyini sanatlarında stilize edilmiş motiflerdi. Yaprak motiflerinin en yalınından en girift uygulamalarına kadar çeşitli formlarına geleneksel sanatımızın her alanında rastlamak mümkündür. Kompozisyonlarda önemli bir yere sahip olan yapraklar, kullanıldıkları yerlere göre şekil bakımından farklılıklar gösterir. Türk tezyini sanatında kullanılan temel motiflerden biri olan yaprak motifleri, penç, gonca, hatayi gibi bitkisel kökenli motifler ile beraber bitkisel motifler grubunu oluştururlar. Tarih boyunca sanatçılar çok çeşitli yaprak biçimlerini stilize veya yarı stilize ederek çeşitli formlarda kullanmışlardır. Sanatımızın her alanında uygulanan kompozisyonların içinde en çok kullanılan motiflerden olan yaprak motifi, tezhib sanatından kalem işine, çiniden halılarımıza, cilt sanatımızdan maden taş ve mermer oymalara, ahşaptan tuvale kadar aklınıza gelebilecek her sanat dalı ve uygulama yüzeylerinde çeşitli ölçü ve tarzlarda kullanılmıştır. Osmanlı sanatında 15. yüzyılda Baba Nakkaş, 16. yüzyılda Şahkulu gibi yüzyılları tarzları ile etkilemiş olan sanatçıların vazgeçilmezlerinden olan yaprak motifi sazyolu üslubunda en güzel örneklerini verirken, Nakkaşbaşı Kara Memi'nin çalışmalarında doğadaki halleri ile yer almıştır. Yaprak motifi, 18. yüzyılda Osmanlı natüralist üslubunun ve 19. yüzyılda da Türk rokokosunun vazgeçilmezi olmuştur. On altıncı yüzyıl Osmanlı tezhib sanatına damgasını vuran ve saray başnakkaşı Şahkulu'nun kendine has üslubu ile geliştirdiği sayolu tercihen açık renk zeminli kağıtlara is mürekkebi kullanılarak çalışılmıştır. Bu üslupta, fırça karakteri son derece güçlüdür ve günümüze kadar gelen bir tezhib ekolüdür. Günümüz tezhib sanatı anlayışında, klasik dönemin dışında gelişen bu akım, yapıldığı dönem için bile uç noktada yaratıcı bir tarzdır. Bu tarzda inceden kalına giden nüanslı fırça çekişleri ile yapılan damarsal hatlar stilize yaprak ve hayvan motiflerine hareket ve derinlik vermektedir. Bu nüanslı çalışmalar, Şahkulu tarzının belirleyici unsurlarıdır. Sazyolu tarzındaki çalışmalarda, bitkisel kökenli motiflerin yanı sıra hayvan mücadele sahnelerinin bir arada kullanıldığı kompozisyonlar da uygulanmıştır. Hayvan motiflerinin kıvraklığı ile bitkisel motiflerin dallarının kıvraklığı muhteşem bir birliktelik ve uyum içerisindedir. Sazyolu yaprağı, saray nakkaşhanesinde 16. yüzyılın ikinci yarısı ve 18. yüzyılın ilk yarısında, tezhibden çiniye, kalem işinden kumaşa, halıdan cilt sanatına kadar tüm sanatlarımızda kullanılan bir motiftir. Tezhib sanatında 16. Yüzyıla damgasını vuran Şahkulu'nun eserlerinde, II. Murad Albümü olarak tanınan 1572 tarihli albümdeki sayfa kenarlarında ve 18. Yüzyılın en önemli müzehhibi Ali Üsküdari'nin eserlerinde olduğu gibi İÜK, TİEM ve Süleymaniye Kütüphanelerinde de sazyolu yapraklarından oluşan eserler görülür. İstanbul'da Mimar Sinan'ın inşa ettiği Kadırga Sokullu Mehmed Paşa, Tophane Kılıç Ali Paşa ve Üsküdar Toptaşı Atik Valide Sultan camilerinde ve Eyüp Sultan Türbesi'nde sazyolu yaprak motifleri, kalem işi, ahşap, çini, deri ve sıva üzerindeki çalışmalarda görülür. Kılıç Ali Pala Camii müezzin mahfili tavanında, deri üzerine yapılmış sazyolu üslubunda yaprak ve kompozisyonlar bulunmaktadır. Topkapı Sarayı Sünnet Odası giriş kapısının iki yanında yer alan dört çini panoda da sazyolu yapraklar kullanılmıştır. Sazyolu yaprak motifleri ile dokunmuş Osmanlı kumaşlarına ait en güzel örnekler Topkapı Sarayı'nda bulunan kaftanlarda görülmektedir. Akant yaprağı –ayı pençesi- Antik Yunan ve Roma mimari yapılarının süslemelerinde kullanılan temel motiflerden biridir. Bizans döneminde de çok kullanılan akant motifi, Osmanlı döneminde Dolmabahçe Sarayı'ndan Yıldız Sarayı'na, Topkapı Sarayı'ndan Beylerbeyi Sarayı'na, sokak çeşmelerinden cami minarelerine kadar geniş bir perspektifte uygulama alanı bulmuştur. İstanbul saray yapılarında, camilerinde, türbelerinde sıkça karşılaştığımız akant yaprağı, sanatımızda yüzyıllara adını vermiş olan barok dönemin veya başka bir deyişle eklektik dönemin baş motifi olmuştur. Osmanlı sanatı 17. yüzyıla kadar Batı sanatı etkilerinden uzak kalmış olmasına rağmen 17. ve 18. yüzyılda Osmanlı Devleti'ndeki yenilenme, Batı'ya açılma hareketlerinin başlaması ile sanat zevklerinde değişiklikler kendini göstermeye başlamıştır. Barok, ampir, rokoko gibi Batı tarzları, Osmanlı geleneksel sana anlayışı ile birleşerek Türk rokokosu adı verilen yeni bir tarz oluşmuş, bu tarzda akant yaprakları en önemli motiflerden biri olmuştur. Türk İslam Eserleri Müzesi'nde bulunan 19. yüzyıla ait bir Kur'an-ı Kerim bezemesindeki kompozisyonlarda akant yapraklarının S ve C harfi formlarında çalışıldığı görülmektedir. Bu dönemin cilt kaplarındaki bezemelerde, Tophane'deki Kılıç Ali Paşa Camii haziresinde yer alan bir mezar taşında olduğu gibi akant yaprağını tüm sanat dallarında görebilmekteyiz. Farsça'da beş rakamının karşılığı olan penç, geleneksel sanatlarımızın motif envanterinin en önemli bitkisel kökenli motiflerinden biridir. Penç, doğadan esinlenilmiş bir çiçeğin, anatomik yapısına göre yatay alınması sonucu ortaya çıkan şekil olarak da yorumlanmıştır. Desen içindeki büyüklüğüne göre ana motif olarak ya da yardımcı motif olarak kullanılan penç, desen kompozisyonları yapılırken kompozisyonun başlangıç noktası olabildiği gibi kompozisyonu yönlendirme ya da yönünü değiştirme özelliğine de sahiptir. Kompozisyon içinde bu yapısı nedeni ile kilit olma özelliği vardır. Rumi kökenli motiflerdeki ortabağ motifinin özellikleri ile hemen hemen aynı özelliklere sahip sahiptir. Tezhib sanatında yalın, sade ama bir o kadar da çok kullanılan penç motifinin içine tezhiblerde renk gölgeleri yapılmış, Kara Memi'nin İÜK'de bulunan, Muhibbi Divanı'nda oluğu gibi halkar tarzındaki uygulamalarda penç motifi daha detaylı olarak işlenmiştir. Çini sanatımızda ise kullanıldığı mekân ilişkisinden ve ebadından dolayı daha büyük ve detaylı olarak işlenmiştir. Çini sanatımızda ise kullanıldığı mekân ilişişinden ve ebadından dolayı daha büyük ve detaylı çalışılmıştır. Penç motifi, Rüstem Paşa Camii, Sultan Ahmed Camii, Takkeci İbrahim Ağa Camii'nde olduğu gibi zengin uygulamaları ile çini sanatında önemli bir motif olarak kabul edilir. Sanatımızın desen gerektiren tüm uygulamalarında kullanılan penç motifi, sarayların, cami, türbe ve sivil mimarinin süsleme unsuru olan kalem işi sanatımızda da yer almıştır. Genelde mekânların tavan ve duvarlarına uygulanan kalem işi çalışmalarında dal ve motif dengesi, sade kullanımı ile penç motifini önemli bir yere getirmiştir. Kadırga Sokullu Camii, Kara Ahmed Paşa Camii, Sultan Ahmed Camii kalem işi bezemeleri, penç motifi için örnek verebileceğimiz ve aklımıza ilk gelen mekânlardır. Gonca motifi sanatımız içinde bitkisel kökenli motiflerden olup, hatayi ve penç gibi kompozisyon içinde en çok kullanılan motiflerimizden biridir. Hatayi motifine benzer bir şekilde gonca motifi de yeni oluşmaya başlayan çiçeğin dikine kesitinin stilize edilmiştir. Bir çiçeğin yeni oluşum haline benzediği için, bu motifimiz kompozisyon içinde hatayi ve penç motifinden daha küçük yapılmaktadır. Doğal yaşamda dal üzerinde büyükten küçüğe doğru sıralanan çiçekler, stilize edilmiş kompozisyonlarda da aynı şekilde yer alır. Gonca motifi çeşitli dönemlerde zenginleşerek farklılıklar göstermiştir. Tezhipden çiniye, kalem işi çalışmalarından kitap kapaklarına kadar pek çok alanda ve biçimde gonca motifi kullanılmıştır. Gonca motifi 15. yüzyılda İÜK Fatih Albümü'nde olduğu gibi Baba Nakkaş üslubunda yer yer katlanmış ve yumuşak hatlardadır. Goncalar, 16. yüzyılda sazyolu tarzında bazen sivri bazen de yumuşak hatlarda ve detaylı olarak aynı dönem çini, kumaş ve kalem işlerinde görülür. 18. yüzyılda yaşamış olan Ali Üsküdari'nin eserlerinde de sazyolu tarzında yapılmış gonca motifleri yer alır. Klasik tarzda yapılmış gonca motifleri ise İÜK'de bulunan Muhibbi Divanı'nda Rüstem Paşa Camii, Takkeci İbrahim Ağa Camii ve Topkapı Sarayı'ndaki çinilerde olduğu gibi sanatımızın tüm dallarında görülür.

Osmanlı sanatına yansıyan 5 bitki motifi

YAPRAK