Osmanlı sanatında iz bırakmış 5 motifi

Denge unsuru olan üçgen; kare, daire, dikdörtgen gibi temel geometrik kavramlardandır. Üçgen üzerine çeşitli inançlar yüklenmekle beraber, en çok kullanılan ve bilinen şekli, iç içe geçmiş iki üçgenin oluşturduğu, altı uçlu yıldız şeklindeki halidir. İnsanı, aklı ve gerçekliği temsil eden üç uç noktanın karşıtında yer alan diğer üç nokta da, Tanrı yaklaşımı, din ve anlamı temsil ederek dengeyi sağlar. Bu altı uçlu yıldızın, gerçeklik ile inanç ekseninin evrendeki birlikteliğini simgelediğine inanılır. Halk arasında Siyonist yıldızı olarak adlandırılan bu sembolün, bir ülkenin bayrağında kullanılmış olması, asıl anlamının önüne geçemez. Sanat ve kültürümüzde Hz. Süleyman'ın mührü olarak bilinen bu motif, 'Mühr-i Süleyman' olarak adlandırılır. Hz. Davud ve Hz. Hızır'ın da bu sembolü kullandığı hatta Akdeniz'in hâkimi Barbaros Hayrettin Paşa'nın da gemilerinde bayrak olarak kullandığı bilinmektedir. Haseki kelimesi 'sarayda padişahın gözünde ve gönlüne girmiş cariye' anlamındadır. Aynı zamanda Osmanlı Devleti'nde bir görevde eskimiş olanlara verilen bir unvandır. Hasekiküpesi çiçeği de, kendisine verilen bu ada uygun özelliklerde çok yıllık bir bitkidir ve kökü yıllarla bir yumru haline gelerek toprağa iyice yerleşir. Çiçeklerin çanak yaprakları, yalın ve katmerlidir. Dalın ucundan aşağı doğru sarkan çiçekleri küpeye bezer. Hasekiküpesi çiçeğinin küçük boynuz gibi çıkıntıları vardır ve çok çeşitli renklerdedir. Yapraklarının ve çiçeğinin farklı ve gösterişli yapısı ile diğer çiçekler arasında fark edilen değerli bir bitkidir. Tezhip sanatında 18. yüzyıldaki eserlerde karşımıza çıkan hasekiküpesi çiçeği, Ali Üsküdârî'nin Gazeller Albümünde Şükûfename'de ve bir Kur'an-ı Kerim'de görülmektedir. Uzun yaşamın, ölümsüzlüğün simgesi olan tavus kuşu ve cennet kuşlarından olan tavus kuşunun tüylerinin bulunduğu mekân uğur, bereket, bolluk getireceği inancıyla evlerde bulundurulması adetti. Sülüngiller ailesine ait olan tavus kuşu, olağanüstü kuyruğu ve parlak renkleri ile göz alıcı bir güzelliğe sahiptir. Yelpaze gibi açılan bu kuş kuyruk ve duruşuna atfedilen asalet, güzellik, zenginlik ve soyluluğa işaret eder. Doğu sanatının tavus kuşu konusunda Batı sanatından etkilendiği aşikârdır. Tüyler iktidarın, gücün simgesi olmakla beraber, tavus kuşunun cennete yer alması ve bulunduğu mekânı cennet bahçesine çevireceği inancı bu tüylerin evlerde bulundurulmasına sebep olmuştur. Sanatımızda çini, minyatür, kat'ı ve tezhipli eserlerde karşımıza çıkan tavus kuşu motifinin Paris Louvre Müzesi'nde sergilenen Bizans dönemine ait örnekleri mevcuttur. Topkapı Sarayı Müzesi ikinci kapısının girişinde sağ tarafta sergilenen bir mermer üzerinde de stilize tavus kuşu motifi bulunur. En belirgin ve çarpıcı örneği ise bugün Arkeoloji Müzesi bahçesinde yer alan ve Osmanlı'nın ilk sarayı olan Çinili Köşk'te karşımıza çıkan örnektir. İstanbul bahçelerinin vazgeçilmezi olan servi, yirmi, otuz metre kadar uzayabilen, her zaman yeşil kalan bir ağaçtır. Servi ağacının farklı kavramları ifade ettiği bilinir. Bir merdiven vazifesi gördüğüne ve ruhun Allah katına yükselişini temsil ettiğine inanılır. Ayrıca halk arasında ince ve uzun boylu sevgiliye benzetilir. Dik duruşu ile vahdeti yani birliği temsil eser. Allah lafzının ilk harfi olan elife de benzetilen servinin rüzgârda sallanırken 'hû' sesi çıkardığı söylenir. Ayrıca tasavvufta sabrın simgesidir. Geçmişte hayatla ölüm arasında bağ kurduğuna inanılan hayat ağacı motifinin yansımasıdır. Mezarlık içine ve çevresine dikilen serviler mezarlıklara yapılan definlerden sonra oluşan kokuyu bir baca vazifesi görerek yükselterek havaya karışmasını sağlar. Türk bezeme sanatında en sık rastlanan ağaç motifinden birisi olan sevi motifi, tezhip, minyatür, çini, taş ve kalem işine kadar Türk sanatının tüm alanlarında sevilerek kullanıldı. Tezhip sanatındaki örnekleri 16. yüzyılda Kara Memi tarafından yapılan Muhibbi Divanı'ndaki koltuklarda ve halkardadır. Sultan Ahmed Camii çinilerinde olduğu gibi bahar dalları ve üzüm asmalarıyla kullanılmıştır. Gerek stilize gerekse natüralist tarzda Osmanlı kumaşlarında da yer alır. Servi, sanatın yanında ilahiyatta ve edebiyatta da önemli bir yere sahiptir. Bugün kullandığımız tanrı kelimesinin nur, ışık anlamına gelen 'Tan' kökünden türetilmiş olması ve aynı anlamda bugüne kadar gelmiş olması ışığa verilen önemin sonucudur. İslam sonrasında ise, aydınlanmanın sembolü olan kandil çok kullanılan bir öge olmuştur. Dinimizce kutsal sayılan Berat, Miraç, Regaip gecelerinin her biri için kandil gecesi denmesi de ayrıca dikkat çekici bir noktadır. Cami ve mescid mihraplarında işlenmiş olan kandil motifleri, nur, ateş, aydınlanma yolunda olmanın sembolü olarak kullanılmıştır. 'Tanrı yüz binlerce kandil yaratıp onları arşa mıhladı. Arş ve semavat, onlarda olan şeyler, cennet, cehennem, hepsi bu kandilin içindedir. Kandilde olan şeyleri Cenab-ı Hak'tan başka kimse bilemez.' Muhiddin Arabi'ye ait olan bu söz, kandil için yapılan anlatımlardan sadece bir tanesidir. Kandilin bizler için önemini çok net anlatan bir ayet şu şekildedir: 'Ey Peygamber, biz seni bir şahit, bir müjdeleyici, bir uyarıcı, Allah'ın izniyle doğru yola çağrılan bir davetçi ve aydınlatıcı bir kandil olarak gönderdik.' (Ahzab suresi, 45-46) Kandil motifi camilerin, tekkelerin mihraplarında sıkça görülür. İlk akla gelenler ise Ertuğrul Tekke Camii mihrabı ve Yenikapı Mevlevihanesi'nin mescid mihrabındaki kandil motifleridir. Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü içerisinde yer alan şömine zerinde madene işlenmiş bir dizi sıra halinde kandil motifi mevcuttur. Siyavuş Paşa Türbesi'ndeki Rumilerden oluşan kandil motifi de çiniye işlenmiş örneklerden bir tanesidir.

Osmanlı sanatında iz bırakmış 5 motifi

MÜHR-İ SÜLEYMAN