Türklerin beş yüz yıllık geleneği

Kat veya kât'ı kelimesi 'kesmek' anlamına gelir. Kât'ı' sanatı ise bir kağıt veya deri üzerindeki yazıyı, motifi veya şekli oyup çıkartarak bir başka kağıt ya da deriye yapıştırmak suretiyle gerçekleştirilen bir süsleme sanatıdır. Bu şekilde yapılmış esere 'kaatıa' veya 'mukatta', sanatkârına 'kaatı' ve 'kattaa' denir. Kağıdı kesip oyarak meydana getirilen yazılara ise 'mukatta yazı' adı verilir. Ayrıca kât'ı' sanatında, kesilip çıkartıldıktan sonra başka bir yere yapıştırılan kısma 'erkek oyma', içi oyulmuş kısma ise 'dişi oyma' adı verilir. İlk örneklerine deri kitap kaplamalarında ve kap içindeki süslemelerde rastlandı. Daha sonrasında kitap süsleme sanatının gelişmesiyle el yazması eserlerin sayfa veya kenar süslemelerinde örnekleri görüldü. Kültürümüzün başka sanatı olan minyatürlerde de kenar süslemesinde kullanıldı. Ayrıca, kaatıa levhalarda, şiir albümlerinde ve mecmualarda, hadis ve dua kitaplarında; sülüs, nesih ve nesta'lik oyma yazı olarak uygulandı. İlk kağıt oyma örneklerine 15'inci yüzyılda Timurlar ve Akkoyunlular döneminde rastlanır. 16'ncı yüzyıldan itibaren Safeviler ve Osmanlılarda gelişmeye başladı. Gelibolulu Mustafa Ali Efendi'nin günümüze kadar gelen 'Menâkıb-ı Hünerveran' adlı eserinde, Heratlı Abdullah Kaatı 'nın kağıt oyma sanatının ilk ve en önemli temsilcisi olduğu kayıtlıdır. Aynı dönemin en önemli kât'ı sanatkarları arasında Şeyh Muhammed Dost, Sengi Ali Bedahşi ve Muhammed Bakır'ı sayabiliriz. Sanatkarın 'Hüseyin Baykara Divanı' bugün İstanbul'da Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde yer alır. Aşık Çelebi Meşairü'ş- Şu'arâ adlı eserinde, 16'ncı yüzyılda Osmanlılarda Fatih Sultan Mehmet döneminde Efşancı Mehmet'in döneminin en ünlü oyma sanatçısı olduğunu kaydeder. Ona ait kaatıa levhalar devlet erkânı tarafından ödüllendirilmiştir. Efşancı Mehmet'e atfedilen İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde bulunan Nişapuri Albümü içindeki imzasız kaatıa bahçe büyük bir ustalık ve zarafetle işlenmiştir. Yine aynı üslupta hazırlanmış Viyana Milli Kütüphanesi'ndeki Üçüncü Murat Albümü içindeki benzeri bahçeler Osmanlı kağıt oyma sanatının bahçe konulu en güzel örnekleridir. 17'nci yüzyıla ait önemli bir eser ise Mundy Albümü olarak bilinir. Gezgin Peter Mundy'nin İstanbul'da satın aldığı Osmanlı tiplerinin tasvirlerinin yer aldığı eserin sayfa kenarları çok çeşitli kaatıalar ile süslüdür. Eser Londra British Library'dedir. 18'inci yüzyıldan itibaren, Lale Devri'nin etkisi altında kitap sanatlarında oluşan yeni bir üslup ile kağıt oyma sanatında yeni tarz eserler ortaya kondu. Üçüncü Ahmet ve Birinci Mahmut dönemlerindeki kağıt oyma yazı sanatının son temsilcilerinden biri de Mehmet Halazade'ydi. Aynı zamanda hattat olan sanatkarın oyma nesta'lik eserlerinden bazıları Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunuyor. Yeni üsluptaki eserler arasında kaatıa manzara resimlerini sayabiliriz. Daha önceki klasik dönemdeki eserlerden farklı olarak bu çalışmalar mukavva kutu veya ahşap yazı çekmecelerinin iç kapaklarına çalışılmıştır. Bu eserlerin en önemlilerinden biri Cambazzade Osman imzalı mukavva yeşil bir kutu içindeki kaatıa bir manzara resmidir. Çok çeşitli bitkilerin, ağaçların ve hayvanların yer aldığı bu zengin kompozisyonda üç boyutlu bir görünüm hakim. Kât'ı sanatının gelişmesinde; saraya bağlı çalışan sanatkârlar ve saray dışındaki çarşı ustalarının yan sıra Mevlevi derviş ve dedelerinin de büyük rolü olmuştur. Eskiden Mevlevi dergâhları ilim ve sanat yuvasıydı. Bu dergâhlarda her sanat dalında olduğu gibi kât'ı dalında da önemli sanatkârlar yetişmiştir. 18'inci yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Mevlevi sanatkâr Derviş Hasan Eyyubi'ye ait bir yazı çekmecesinin iç kapağındaki ve dışındaki kât'ı süslemeler döneminin günümüze kadar gelmiş en önemli örneklerindendi. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki eserde bir Boğaziçi manzarası bütün detaylarıyla zarif bir şekilde işlenmiş. Kağıt oyma sanatı 18'inci ve 19'uncu yüzyıllarda ağırlıklı olarak kağıt oyma yazı geleneği ve çiçek kompozisyonları ile devam eder. Bu devrin en önemli eserlerinden biri halen Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde bulunan Mehmet Selim Divanı'dır. Kağıt oymacılığında kağıt oyma bahçe ve çiçek uygulamaları, 19'uncu yüzyıl başlarına kadar karakteristik özelliklerini korudu. Ancak onun ardından gelen gerileme döneminde siyasi ve ekonomik olumsuzluklar sonucu sadece halk sanatı kapsamında eserler verilmiş, önemli sanat eserleri üretilememişti. 19'uncu yüzyılda Osmanlı Musevi sanatkârlarının dini geleneklerine uygun olarak hazırladıkları Ketuba evlilik sözleşmeleri ve diğer süslü levhaları da kât'ı sanatının farklı çalışmaları olarak sanat tarihimizde yer alırlar. Yaklaşık 500 yıllık bir geçmişe sahip olan kât'ı sanatının, en temel malzemesi sabırdır. Eskiden oymacılıkta, 'nevregen' adı verilen ve cilt yapmakta kullanılan bir tür ucu eğri bıçak veya mukraz (makas) kullanılırdı. Günümüzde ise, küçük ucu kıvrık makas, kretuar ve bisturi kullanılmaktadır. Makas ile elde kesim yapılır, ancak kretuar kullanımında bir zemine ihtiyaç vardır. 'Mat' adı verilen kesme tablası, kretuarın rahat kullanımını sağlar ve zemine sürten keskin ucun körelmesini önler. Kesilen kağıt parçaları ile rahatça çalışabilmek ve zarar vermeden küçük hassas parçaları tutabilmek için pul cımbızı kullanılır. Kât'ı sanatında kaliteli yani sık gözenekli ve tüylenmeyen kağıtlar kullanıma elverişlidir. Aharlamak ve mühürlemek kağıdın kullanışını arttıran unsurlardan sayılır. Çeşitli kağıtların amaca uygun olup olmadığını bilmek ise tamamen tecrübeye bağlı. Çok ince ve yumuşak dokulu kağıtlar keserken elde kolayca deforme olup bozulabileceğinden tercih edilmez. Kolay kesilebilen, yapıştırırken kıvrılıp buruşmayan ve aşırı genleşmeyen kağıtlar kullanılır. Bu özelliklere sahip her türlü ebrulu kağıt, hazır renkli kağıt, hamurunda özel lifler, dokular olan veya üzeri baskılı fantezi kağıtlar kullanılabilir. Bunlara ilave olarak kendimiz de istediğimiz renk ve özellikte kağıtları kendimiz hazırlayabiliriz. Eskiden bitki ve köklerden elde edilen doğal boyalar kullanılırdı. Günümüzde ise kaliteli boya seçenekleri bol miktarda bulunduğu için daha Çok hazır boyalar tercih ediliyor. Hazır boyalar içerisinde akrilik gibi su bazlı boyalar tercih edilir. Dikkat edilmesi gereken ise kağıdı bozmayacak ve solmayacak kaliteli boyaların kullanılması. İstenilen sonuçları almak için farklı cins boyaları birbirine karıştırarak da kullanabilirsiniz. Kağıt boyamanın farklı yöntemleri var. En eski yöntemlerden biri banyo yöntemidir. Yani tekne içindeki boyalı suyun içine kağıdı tamamen daldırıp banyo ederek kağıdı renklendirmektir. Bu işlem istenen sonuç elde edilene kadar tekrar edilebilir. Bu, daha çok doğal boyalar için tercih edilen bir yöntem. Diğer bir yöntem, sürme tekniği ile boyamak. Fırça, sünger veya pamuk gibi malzemelerle kağıdın yüzeyine, kağıdın özelliğini bozmayacak ve Çok kalın bir tabaka oluşturmayacak şekilde boya sürülür. Düz bir boyama yapılabileceği gibi, değişik ton geçişleri sağlanarak, değişik formlarla baskılar yaparak veya buruşturmak, katlamak gibi kağıda değişik şekiller vererek sonsuz seçeneklerle birçok farklı sonuç elde edebiliriz. Püskürtme yöntemi, yine tercih edilen renklendirme yöntemlerinden. En basit şekliyle, sert kıllı bir fırçayı boyaya batırıp, parmağımızla kağıdın üzerine boya zerrelerini ince ince sıçratarak basitçe uygulayabileceğimiz gibi, havalı püskürtme yapan airbrush boya tabancaları da kullanılabilir. Yapıştırmak için nişasta ve su ile hazırladığımız nişasta muhallebisi kullanılır. Nişasta ve su birlikte kaynatılarak boza kıvamında bir muhallebi elde edilir. Daha sonra ufak bir miktar şap eklenir. Pişirirken ve soğuturken, aralıksız karıştırarak topaklanma veya üzerinde kabuklanma olması önlenir. Eğer istenmeyen bir topaklanma oluşuysa, muhallebi sık bir tülbentten süzülerek kullanılabilir. Kullanıldıktan sonra artan muhallebi oda sıcaklığında birkaç gün tazeliğini korur. Yapıştırma yapmadan önce, yapıştırılacak zeminin üzerinde motifin dış sınırları kalemle ufak işaretler konarak belirlenir. Bu sınırlar içine muhallebi ince bir tabaka halinde, dengeli bir şekilde hızlıca sürülür. Muhallebi kurumadan motif dikkatlice yerine yerleştirilir. Üzerine kağıt havlu veya bir parça kraft kağıdı kapatılır. Bu şekilde üzerine bastırarak motif kaydırmadan yapıştırılır. Taşan muhallebi kağıt havluya geçer. Taşan fazlalıklar bitene kadar bu işlem birkaç defa tekrar edilir. Oyulmuş parçalar sıra ile bu şekilde yapıştırılır ve kendi kendine kuruması için bekletilir. Çok büyük boy motiflerde, motifin tamamı tek seferde yapıştırılmaz. Önce motifin sadece ana hatları yapıştırılır. Büyük ve tek parça oymaları yapıştırırken genleşme daha fazla olacağından öncelikle genleşme dikkate alınarak yapıştırma yapılır. Erkek oymalarda genellikle yapıştırmaya ortadan başlanarak dışarı doğru devam edilir. Böylece genleşmenin her yöne dengelenmesi sağlanır. Dişi oymalarda ise, desen kısmı ortada oyuk olarak bulunduğundan, önce desenin dış çerçevesi yapıştırılır. Daha sonra dıştan içe doğru sırayla devam edilir. Bu şekilde, genleşme en aza indirilirken, desenin formu da bozulmaz. (Derlenmiştir.)

Türklerin beş yüz yıllık geleneği

KAĞIT KESMENİN ESTETİĞİ