Geçmişten günümüze İslam dünyasının kadim şehirleri

Eğer bir gün dünya tek bir ülke olursa, şüphesiz ki başkenti Konstantinopolis (İstanbul) olurdu.' der Napoleon Bonaparte. Dünyanın başkenti olan İstanbul; Roma İmparatorluğu, Latin İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğuna başkentlik yapmış bir şehirdi. Aynı zamanda 120 İmparatora ve sultana ev sahipliği yapmış tek şehirdi. 3 büyük dinin kutsal emanetleri İstanbul bulunur. Aynı zamanda 3 büyük medeniyetin beşiği olmuş İstanbul. 2 kıtayı birleştiren dünyadaki tek şehir İstanbul'dur. Hz. Muhammed'le ilgili İstanbul'la ilgili, 'İstanbul bir gün muhakkak fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fetheden asker ne güzel askerdir.' buyurur. (Kütüb-i Sitte -Buharî, Müslim, Tirmizî, Ebu Davud, İbn Mâce, Nesâî) Bu hadise nail olabilmek için pek çok sahabe ve komutan İstanbul'a sefer düzenledi. İstanbul 1453 tarihine kadar Müslümanlar tarafından 11 kez muhasara edildi. İstanbul'un fethi, Müslümanlar için mukaddes bir ideal, yüce bir gaye olmuş, bu uğurda önce Arap sonra da Türk orduları İstanbul surları önünde seve seve can vermişlerdi. Bu hadise ise Fatih Sultan Mehmed erişti. Çocukluğundan beri âlimlerin dizi önünde, manevî bir terbiye ile yetişen Fatih Sultan Mehmed ilim ve teknikte de çağın üstünde idi. O bütün hazırlığını İstanbul için yapmıştı. Cedlerinin bunca seferlerinden tecrübeler edinmiş, İstanbul'u Müslüman belde yapmak için fethi engelleyen sebepleri ortadan kaldırmış, fethe giden yolları açmıştı. İlk iş olarak Bizans'ın ikmal yolunu kesmek maksadıyla Rumeli Hisarı'nı çok kısa bir zamanda kendisi de bil-fiil çalışarak tamamladı. Tarihin ilk ağır topunu döktürdü. Gemileri karadan yürüterek, İstanbul fethinin kaçınılmaz olduğunu düşmanına gösterdi. İmparatorun tekliflerine karşı cevabı; 'Ya ben Bizans'ı alırım, ya Bizans beni' oldu. 53 günlük muhasaradan sonra 29 Mayıs 1453 günü Bizans çıbanını ortadan kaldırarak Şarkî Roma imparatorluğuna son verdi. İslambol haline getirerek 'Ne güzel komutan' müjdesine erdi. Asıl adı Yesrib olan Müslümanların ilk hicret yurdu. Mekke müşriklerinden üç yıl boyunca ambargo gören müminlerin bir bölgeye sıkıştırılıp yiyecek içecek girişine izin verilmediği zor zamanlardan sonra bereketli topraklarını onlara açan, ensar ve muhacir kardeşliğinin ne olduğunu 1500 yıl sonra bile bütün dünyaya göstermiş münevver şehirdir Medine. . Medine; Mescid-i Nebevi adlı ilk mescidin, ilk medrese Suffe'nin ve ensar-muhacir kardeşliğiyle Müslümanlara kardeşliği gösteren şehirdir. Efendimizin sohbetlerinde bizzat bulunan ashabın öğrendikleri, kendilerinden sonra gelen ilim ekollerinin buradan neşet etmesine vesile oldu. Dört halife döneminden sonra kurulan İslam devletleri, şehir kurmayı ve en önemlisi de insani ilişkileri Medine'den öğrendi. İlk ezan burada okundu, ilk Ramazan ve Kurban bayramı burada geçirildi, oruç ilk kez Medine'deyken farz kılındı. İslam'ın devletleşme süreci Medine'de başladı. Mekkeli müşriklerle yapılan Bedir, Uhud ve Hendek savaşları için buradan yola çıkıldı. Peygamber Efendimiz hicri 11, miladi 632 yılında Medine'deyken ahirete göç etti. Bilâdü'ş-Şam diye adlandırılan ve Suriye'yle birlikte Lübnan, İsrail, Ürdün ve Filistin topraklarını içine alan bölgenin Dımaşk adlı şehri. İslam'ın fetihleri başlamadan evvel Bizanslılara ait olan Şam'ın kapıları ilk defa, Hz. Ebu Bekir döneminde bölgeye gönderilen orduyla açıldı. Miladi 635'te Hz. Ömer zamanında gerçekleşen Fihl ve Mercüssuffer savaşlarından sonra Halid bin Velid, Mercüssuffer'den kaçan Bizanslıların sığındığı Şam'ı fethetti. Bizans bir ordu daha gönderdi ve Yermük Vadisi'ne doğru geri çekilindi. Burada yapılan savaşta İslam ordusu kazanarak Şam'ı ikinci defa fethetti. Şehir olduğu gibi korundu, bölgedeki Hıristiyanlara zarar verilmedi. Sonradan şehre yerleşen Müslümanlarla Şam hızla İslamlaştı. Gerek Şii Fâtımî gerekse de Haçlı tehdidi tarih boyunca Şam'da hep devam etti. Şam İslam tarihinde hem stratejik hem de ilmi açıdan oldukça önemli bir yere sahip oldu. Yavuz Sultan Selim, Selahaddin Eyyubî, Sultan Baybars, Mahmud Zengî gibi devlet adamlarıyla birlikte; Muhyiddin İbnü'l Arabî, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî, Emir Abdülkadir el-Cezairî gibi İslam âlimleri Şam'da ikamet edip bölgenin siyasi ve ilmi güvenliğini sağladılarç Son Osmanlı padişahı Sultan Vahdettin Han'ın kabri de Şam'dadır. Orta Asya'da Türk devletlerinin yüzyıllarca siyasi ve kültür merkezlerinden olan Buhara, yetiştirdiği bilim ve din adamlarıyla dünyada 'Kubbet-ül İslam' unvanına sahip 3 şehirden biri sayılıyor. Tarihi yapıtları, çok sayıda havuz, park ve bahçeleriyle açık hava müzesini andıran kentin isminin, eski Soğd dilindeki 'kale', 'tapınak' anlamına gelen 'vihara' kelimesinden türediği sanılıyor. UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi'ne de alınan kadim şehir, 2 bin 500 yıllık tarihe geçmişe sahip. Milattan önce inşa edilen 'Ark' Han Sarayı, Hazreti Eyüp Çeşmesi, İsmail Samani Türbesi, Uluğ Bey Medresesi, Minare-i Kelan (Büyük Minare), Pay-i Kelan ve Mir Arap Medresesi gibi tarihi yapıtlarıyla kadim şehir bugün 700'e yakın devlet korumasına alınmış, tarihi ve kültürel miras niteliğinde yapıtları bulunuyor. Aynı zamanda Buhara, hadis bilgini ve 'El-Cami es-Sahih' eserinin yazarı Muhammed ibn İsmail el Buhari ve modern tıbbın temel taşlarını koyan, tıp, fizik, felsefe ve bilim alanlarında 200'den fazla kitap yazan İbni Sina'nın doğum yeri. Büyük İskender'in, Cengiz Han'ın istilasını da gören en büyük tahribat 1920'de Sovyet Kızıl Ordusu gerçekleştirdi. Tarihi binaların büyük kısmı yıkıldı büyük bir kısmı ise hasar gördü. Dünyanın en eski şehirlerinden olan Semerkant, Persler tarafından M.Ö. 14 yüzyılda kurulur. Avrupa ve Çin arasında, İpek Yolu üzerinde merkezi bir konuma sahip kentte İslâm dünyasında ilk kâğıt değirmeni yapıldı. Emevîler'in Horasan valisi Saîd b. Osman, Semerkant üzerine düzenlediği seferde, kuşatma sırasında şehit düşenler arasında Hz. Peygamber'in amcası Abbas'ın oğlu Kusem'in de bulunduğu rivayet edilir. Nitekim Semerkant'ta Kusem'e ait olduğuna inanılan bir mezar bulunur. Semerkant, çok sayıda büyük âlim yetiştirdi. Necmeddin en-Nesefî, 'el-Ķand fî źikri 'ulemâ'i Semerķand' isimli eserinde binden fazla Semerkantlı âlimi tanıtır. Meşhur muhaddis Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî, Şâfiî fıkhının öncülerinden İbn Hibbân, yine meşhur fakihlerden Ebü'l-Leys es-Semerkandî ve adını doğup büyüdüğü Semerkant'ın Mâtürid mahallesinden alan kelâmcı İmam Mâtürîdî bunların başında gelir. 'Târîħu Semerķand' yazarı Abdurrahman b. Muhammed el-İdrîsî, Alâeddin es-Semerkandî, 'Çehâr Maķāle' müellifi Nizâmî-i Arûzî, Rükneddin el-Âmidî, Nakşibendî şeyhi Nizâmeddin Hâmûş, Uluğ Bey, Şehâbeddin İbn Arabşah ve Ali Kuşçu çeşitli dönemlerde Semerkant'ta yaşamış meşhurlardan bazıları. Şehrin kalbi olan Registan Meydanı, Bibi-Khanym Cami ve Gur Emir Türbesi'ni barındırır. Astronomi alanında önemli çalışmaları olan Uluğ Bey'in Uluğ Bey Medresesi, Aldızlı Han Medresesi, Kaplanlı Han Medresesi, Bibi Hanım Medresesi, Timur'un türbesi, Gur Emîr Medresesi, Ah-ı Zinde Camii ve Türbeleri, Eski Ticaret Çarşısı, Kok Saray ile seyyahların cennete benzettikleri bir mevkidedir. Özbekistan'ın başkenti olan kadim şehirden Taşkent, İpek Yolu'nun üzerinde bulunur. Şehrin geçmişi M.Ö. 2. yüzyıla kadar gitse de ilk defa 11. yüzyılda Birunî ve Kaşgarlı Mahmud'un eserlerinde bahsedilir. Barak Han tarafından Semerkantlı ve Buharalı ustalara yaptırılan Barak Han medresesi, oldukça dikkat çeker. Medresenin içinde, Hz. Osman'ın okurken öldürüldüğü için üzerine kanının sıçradığı Kur'an da bulunuyor. Bu geyik derisine yazılmış Kur'an, Topkapı Sarayı'ndaki ile birlikte dünyadaki en eski iki Kur'an'dan biridir. Heysem b. Küleyb eş-Şâşî, Ebû Ali eş-Şâşî, Muhammed b. Ali el-Kaffâl (Kaffâl eş-Şâşî), Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî, Ubeydullah Ahrâr, Muhammed Mîrek Taşkendî Nakşibendî, Edib Ahmed Yüknekî, Abdülgaffar Taşkendî, Muhammed Kādî Taşkendî, Taşkent ve civarında yetişmiş önemli şahsiyetlere de ev sahipliği yaptı. Kentte, Zengi Ata, Cuma (Hâce Ahrâr Velî), Tilya Şeyh camileri; Yûnus Han, Kaffâl eş-Şâşî (Hz. İmam), Şeyh Hâvend-i Tahûr, Kaldirkâçbi, Zeynüddin Baba türbeleri; Kükeltaş, Ebü'l-Kāsım ve Barakhan medreseleri gibi mimari âbideler bulunur. 1100 yılında Anadolu'da kurulan ilk beyliklerden olan Ahlatşahların Sökmenliler başkenti olan Ahlat, İslam âleminin en büyük şehirlerinden biriydi. Bu dönemde tarihinin en parlak dönemini yaşayan Ahlat, Türk kültürünün nadide eserleri ile bezendi. Bu gün Bulanık ilçesine bağlı Abri köyü Ahlat'ın ilim yuvasıydı. Abri ve Ahlat içindeki ilim yuvalarında yetişen bilim adamları Ahlat adını bütün dünyaya tanıttı. Ahlat, Belh ve Buhara (bazı kaynaklarda Merv) ile birlikte Kubbet'ül İslam yani İslam'ın Kubbesi olarak anıldı. Kubbet-ül islam, yetiştirdikleri ilim, din, kültür ve sanat adamları, mutasavvıf ve zahitleri ile değerlendirilen, 'İslamiyet'in kubbeleri' anlamına gelen 3 şehre verilen isimdi. Ahlat'ta yetişen sanatkarlar Anadolu'nun çeşitli yerlerinde, çeşitli yapılara da imzalarını attılar. O zaman şehrin nüfusu 300 bin civarındaydı. Ahlat'ın neolitik çağdan kalan mağara evleri, tarihi Bayındır Köprüsü, zaviyeleri, Osmanlı Kalesi ve camileri kent turizminde önemli yer tutuyor. Hazreti Muhammed'in sancaktarı Muaz Bin Cebel'in oğlu Abdurrahman Gazi'nin türbesi de burada bulunur. Eski Ahlat yerleşimi ve mezar taşları da UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'nde yer alır. Tarihimizde kılıçla kalemi en iyi kullanan bir Türk şehri olan Ahlat, aynı zamanda 'Anadolu'nun kapısı Türkiye'nin tapusu' olarak da zikredilir. Ahlat, bugün pek bilinmese de zaman içinde tarihe damgasını vuran birçok hükümdar, padişah, komutan, sultana, evliyaya, alperenlere ve sahabeye de ev sahipliği yaptı. Bu tarihi şehre kimi otağını kimi de tahtını kurdu. Ayrıca kimi misafir olmuş kimi de burayı Anadolu'ya açılan penceresi yapmıştı. Persleri Anadolu'dan çıkaran Makedonyalı Büyük İskender, sahibelerden Halit Bin Velid'i Ahlat'a giderken ordusunda bulunan bulunan Abdurrahman Gazi Hazretleri, Selçuk Bey'in torunları Tuğrul Bey ve İbrahim Yınal, Moğol Hükümdarı Hülagü'nün komutanlarından Sukal Buğa, Akkoyunlu Uzun Hasan'ın oğlu Maksut, O'nun oğlu Rüstem ve Rüstem'in oğlu Emir Bayındır, Kanuni Sultan Süleyman, Sultan Murat gibi önemli şahsiyetler buradan geçmiştir. Afganistan'ın Mezar-ı Şerif vilayetinin 20 kilometre yakınında bulunan tarihi bir kasabanın adı olan Belh şehrinin ismi zamanla Mezar-ı Şerif'le beraber anılmaya başladı. Önceleri şehrin merkezi Belh iken sonraki yüzyıllarda merkez Mezar-ı Şerif tarafına kaydı. Şehir merkezinin değişmesinde Hazreti Ali (r.a)'ye atfedilen türbe etkili oldu. Bu türbenin manevi değeri, şehrin aynı zamanda ticaret merkezi haline gelmesine zemin hazırladı. Belh'in İslam medeniyetinde önemli bir yeri vardır. Bu şehirde hadis, tefsir, fıkıh, felsefe, tıp ve coğrafya sahasında birçok âlim yetişti. Yetişen âlimler daha sonra Bağdat ve Dımaşk (Şam) başta olmak üzere İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesine katkıda bulundular. Kubbetü'l İslam'ın önemli şehirlerinden olan Belh, İslam ile tanışması Hazreti Osman(r.a)'nın halifeliği zamanında oldu.Şehrin en çok bilinen âlimi, menkıbelerini anlattığı Şakik-i Belhî Hazretleridir. Kabri Tacikistan'ın Feyzabat nahiyesinde bulunan Hatemi Esam Hazretleri de Belh şehrindendi. Kabrinde Belh'ten geldiği yazılıydı. Belh'in en meşhurlar âlimlerinden biri de, İbrahim bin Ethem Hazretleri'ydi. Horasan hükümdarının oğlu olması hasebiyle sarayda yetişen İbrahim bin Ethem ilerde birçok imkâna sahip olsa da dervişliğe niyet etti ve Bağdat'a giderek ilim okuyarak birçok ilim merkezinde istifade etti. Bu âlimlerin dışında tabiinden Dahkak Bin Müzahim, Atâ bin Meysere, Ebu Hanife'nin talebelerinden Kadı Mutî el Belhî, Muhaddis Abdullah el -Belhî, Muhammed Bin Fazl el-Belhî, coğrafyacı ve astronomi âlimi Ebu Zeyd el- Belhî, Mevlana'nın babası Sultanü'l Ulema Bahâeddin Veled gibi meşhur birçok âlim yetişmişti. Yine Mevlana Celalettin Rumî'nin doğum yeri de Belh şehrindeydi. Tarih, Kâhire'de yaşanan bir gerçektir. Kahire'nin Eyyubi ve Memlüklü dönemi eserleri birbiri içine girmiş gibidir. Camiler, saraylar, surlar ve her türlü sosyal imaret İslami dönem eski Kahire'sinin surları içinde kalır. Hz. Peygamber'in torunlarının mekânı, Hz. İbrahim'in eşinin vatanı olan bir beldede renkler ve sırlar bir başka esrarengizlik taşır. Mısır'ın Yavuz Sultan Selim tarafından 1517 yılında fethiyle Kahire'de Osmanlı devri başladı. Bu dönemden önce Memluk hâkimiyeti botunca Akdeniz'in doğu havzasının ana merkezi olmuş, Kahire Doğu'nun en önemli şehirlerinden biri özelliğini kazanmıştı. Avrupalı seyyah Felix Fabri 1483'te Kahire'yi bütün dünya şehirlerinin en büyüğü ve meşhuru aynı zamanda dünyanın en harika şehri olduğunu belirtir. Kahire'de Abbasiler döneminden bu yana Türkler bulunur. Bundan dolayı birçok tarihî eser, mahalle ve sokak isimlerinde Türkçe isimlere rastlanır. Ezher Camii'nin hemen yanındaki sokaklar boyunca devam eden mahalleye 'Derbu'l-Etrâk' yani 'Türklerin Kapısı (sokağı)' denilir ki bu mahallede günümüzde pek çok tarihî eser bulunur. Ayrıca kitapçılar çarşısı da bu sokaktadır. Günümüzde önemli yayınevlerinin birçoğu bu sokaktadır. Mısırın başkenti olan ve Arap dünyasının en kalabalık kenti Kahire, Doğu ve Batı kültürlerinin buluştuğu, 1300 yıllık bir şehirdir. Kahire, hem Arap ülkelerinin hem de Afrika'nın en büyük kenti olma özelliğini taşır. Şehrin en dikkat çeken özelliklerinden biri de mezar evler. Eski Mezarlık diye adlandırılan bölgedeki evlerde şimdi insanlar yaşıyor. İçleri sanat eserleriyle dolu olan bu mezar evlerde Mısır sultanlarından Kayıtbay, Endülüs hükümdarlarından Muhammed Nasır, yedinci Memluk hükümdarı Kalavun'un mezarları da burada. Kahire'de muhaddisler hadis rivayetine devam eder. Bunlar arasında çok eski bir geleneği devam ettirerek, hala 'hadis icazet belgesi' verenleri de vardır Kâhire tarihi şehri, 1979 yılından beri UNESCO Dünya Tarih Mirası listesinde bulunur. Allah'ın Kur'an-ı Kerim'de mübarek kıldığı şehir. Yaratılış kadar kadim, peygamberler sireti kadar eski… Hz. Âdem'in, şehri imar ettiği yer. Müslümanların ilk kıblesi. Dünya üzerindeki en eski şehirlerden biri Kudüs olan üç İbrahimî din için kutsal olduğu da bilinir. Emeviler döneminde yapılan Kubbet-üs Sahra ve Hz. Peygamber'in miraca yükseldiği Mescid-i Aksa her Müslüman'ın görmesi gereken mescitlerden biriydi. Kudüs'de, Selahaddin Eyyubiler, Nureddin Zengi'ler, Memlükler, Baybarslar, Kayıtbaylar, Osmanlılar'ın bıraktığı çok önemli eserler var. Hz. İsa'nın izleri olduğu gibi, Davut Peygamber'in mezarı, Hz. Süleyman'ın yaptırdığı eserler bulunuyor. Hz. İbrahim, İshak, Yakup ve Yusuf'un kabirleri ise El Halil şehrinde. Kuran'da üç meleğin Hz. İbrahim'i ziyaret ettiği, onların da eşi Sare ile yemek hazırladığı anlatılan evleri de yine El Halil şehrinin içinde. Hz. Davut, Hz. Süleyman, Hz. Yahya, Hz. Zekeriya, Hz. İsa, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz. Yakup, Hz. Yusuf, Hz. Bünyamin, Hz. Musa, Hz. Harun ve Hz. Lut gibi peygamberlerin yanı sıra Efendimiz Hz. Muhammed Mustafa'nın yolu hep Kudüs'ten geçti… Tarihi M.Ö. 4000'lere kadar uzanan Kudüs, Kenani kavminin bir kolu olan Yebusiler tarafından imar edildi. M.Ö. 11'inci asırda Hz. Davut Kudüs'ü almış ve burayı başkent yapmıştı. Hz. Davut Calut'u taş atarak öldürdükten sonra Kudüs'e girip şehri almıştı. Bugün Filistinlilerin İsrail askerlerine karşı olan mücadelesinde onlara attıkları taş, işte Hz. Davut'un Calut'a attığı taşı simgeler. Ali Bekkâ, Alâeddîn Ali Erdebilî, Ahmed Nûbânî, İmam Nablûsi, İmam Şâfiî gibi birçok âlim burada yetişmiş, yaşamış ve vefat etmiştir. Kanuni Sultan Süleyman devrinde şehre örülen surların kapılarından biri olan el-Halil kapısında 'Lâ ilâhe illallah İbrahim Halilullah' yazar. Fakat yıllardır boynu bükük Kudüs'ün. Günümüzde Siyonist İsrail zulmü altında olan Kudüs'te İsrailliler ezan sesini yasaklayıp Filistinli Müslümanlara karşı zulmünü artırarak devam ediyor. İçinde Kabe'yi barındıran kutsal şehir Mekke hakkında Al-i İmran sûresinin 96 ve 97. ayetlerinde şöyle buyurulur: 'Şüphesiz, yeryüzünde ilk olarak inşa edilen mabet, Bekke'de (Mekke) bütün âlemlere hidayet kaynağı olan ve mübarek kılınan Beytullah'tır. Orada apaçık nice deliller ve İbrahim'in makamı vardır. Oraya giren emniyettedir artık. Gitmeye gücü yetenin orayı ziyaret etmesi, Allah'ın insanlar üzerindeki hakkıdır. Kim bu hakkı inkâr ederse, bilmelidir ki, Allah bütün âlemlerden müstağnîdir (Hiç kimsenin ziyaretine muhtaç değildir.)' Bu ayetler, yeryüzünde ilk olarak inşa edilen mabedin Kâbe olduğunu ortaya koyar. 'Kare şeklinde, küp gibi' anlamına gelen Kâbe'nin, Hz. Âdem'den beri var olduğu, ancak aradan geçen zamanın ve tabiat hadiselerinin ona dair izleri ortadan kaldırdığı, Hz. İbrahim'in bu mabede ait temelleri yeniden bularak duvarlarını yükseltmek suretiyle bugünkü haline kavuşturduğu, kaynaklarda aktarılan bilgilerdir. Ayette geçen Bekke kelimesi, Keldânicede 'belde' anlamına gelmektedir. Çünkü zaman içinde Mekke, zemzem sayesinde insanların etrafında yerleşim birimi oluşturdukları meşhur bir belde haline geldi.

Geçmişten günümüze İslam dünyasının kadim şehirleri

DÜNYANIN KALBİ İSTANBUL