Kuzey Afrika’da işgale karşı direniş hareketi: Senûsîlik

Dört Sünnî mezhep ile tarikat mensupları arasında orta bir yolda yürümeye, mezhep ve tarikatları birleştirmeye çalıştı. Senusilik hareketi, Kuzey Afrika'nın tamamında işgale karşı direniş hareketi olarak taraftar buldu. Bölgenin tamamını etkiledi, işgalci Fransız ve İtalyanlara karşı direniş gösterilmesini ve Libya'da bir devletin kurulmasını sağladı. Libya'nın tarihine dair önemli kırılma noktaları Senûsiyye tarikatının kurucusu olan Muhammed bin Ali es-Senûsî, 22 Aralık 1787'de Cezayir'in Vehrân vilâyetine bağlı Vâsıta'da doğdu. * Soyu Hz. Hasan'a ulaştığı için Hasenî, doğduğu bölgenin İdrîsî hanedanının kurucusu Seyyid İdrîs'e nisbetinden dolayı İdrîsî nisbesini kullandı. İlk eğitimini halası Seyyide Fâtıma'dan aldı. Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledikten sonra fıkıh, tefsir, akaid ve kelâm konularında temel bilgileri öğrendi. Halasının vefatının ardından amcasının oğlu Şârif'ten Kur'an, fıkıh, hadis dersleri almaya devam etti. Eğitimini çevredeki Müstegānim, Mâzûne, Muasker ve Tilimsân medreselerinde sürdürdü. 📌 Daha sonra ileri seviyede eğitim görmek için Fas şehrine giderek Karaviyyîn Medresesi'nde ders okumaya başladı. Bunun üzerine ulema, Mekke şerifleri ve Osmanlı idarecileri kendisine karşı mesafeli davranmaya başladılar. Onların bu tavırlarından rahatsız olan Senûsî, 29 Şubat 1840'ta Mekke'den ayrılıp Kahire'ye gitti. Ardından Libya sınırına yakın Sîve vahasında malarya hastalığına yakalandı; iyileşinceye kadar burada ikamet etti. Mekke'ye hac için gelen Cezayirlileri Fransız işgaline karşı mücadeleye yönlendirdiği bilindiğinden Fransa onun doğup büyüdüğü topraklara geçmesine izin vermedi. 📌 Dönüş yolunda uğradığı Trablusgarp'ta Osmanlı Valisi Ali Asgar Paşa kendisine yakın ilgi gösterdi ve Bingazi ile Derne arasındaki bölgede zaviye inşa etmesine izin verdi. Öncelikle bir eğitim merkezi olarak düşünülen Senûsî zaviyeleri genellikle ticaret ve hac yolu güzergâhlarında kurulduklarından aynı zamanda yolcular için bir konaklama yeri özelliğini taşımaktaydı. Yine her zaviyenin etrafında ziraat yapılabilen bir arazisi mevcuttu. Bu durum zaviye çevresinin kısa zamanda genişleyerek kasaba haline gelmesini sağlamıştı. Bunun en güzel örnekleri Bingazi'deki Beyzâ, Cağbûb'da ve Kufra'daki Tâc zaviyeleridir. Muhammed Mehdî, babasının Afrika'nın kuzeyinde yoğunlaştırdığı hareketi Büyük Sahrâ bölgesi ve güneyinde yaygınlaştırdı. Bu bölgede yapılan ticarette söz sahibi olan Senûsîler bir müddet sonra Fransa'nın istilâ girişimiyle karşılaştılar. Tarikat bu dönemde Avrupalı sömürgeci güçlerle mücadeleyi örgütleyen bir kurum olarak ön plana çıktı. 20. yüzyıla girildiği sırada Fransa ile mücadele etmek için Osmanlı Devleti'yle beraber hareket etmenin tek çözüm yolu olduğunu gördüler. Ömer Muhtar'ın Libya'nın bağımsızlığındaki rolü… Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa Büyük Sahrâ'nın doğusundaki Tîbûlar'ın tamamı Osmanlı tebaası haline geldi. Fransızların 20 Ocak 1902'de Çad gölüne 100 kilometre mesafedeki Senûsî Zâviyesi'ni ele geçirip yıkmaları harekete büyük bir darbe vurdu. Şeyh Muhammed Mehdî es-Senûsî'nin bu olay yüzünden vefat ettiği ileri sürülür. Bunlardan birincisi Sudan Mehdîsi'nin ülkesinde başlatıp çevreye yaydığı direniş hareketi, diğeri yine Sudan asıllı Râbih bin Fazlullah'ın Çad gölü havzasındaki mahallî sultanlıkların topraklarını ele geçirip 1900 yılına kadar burada kendi düzenini kurmasıydı. Her iki girişimin bölgede mevcut yerel savunma gücünü yok etmesi Afrika'nın bu bölgesinin sömürgeciler tarafından daha kolay ele geçirilmesine yol açtı. Senûsiyye onunla birlikte adeta yalnız silahlı mücadele eden bir yapıya kavuştu ve bu konuda en büyük desteği Osmanlılardan aldı. 1912-1913 yıllarında bir Osmanlı askerî birliğinin Senûsîlerle birlikte Çad'ın kuzeyindeki Borku bölgesinin merkezi Ayn Kelek'i bir kaza haline getirme girişimleri Trablusgarp Savaşı sebebiyle başarısızlıkla sonuçlandı. Bu zaviye 27 Kasım 1913'te işgal ordusunca ele geçirilip yıktırıldı. Libya'nın ilk ve tek kralı: İdris es Senusi Osmanlı Devleti'nin 18 Ekim 1912'de imzaladığı Uşi (Ouchy) Antlaşması'yla Trablusgarp ve çevresini İtalyanlara bırakması üzerine Senûsiyye hareketi, 1914 yılından itibaren geride kalan sınırlı sayıdaki Osmanlı askeriyle birlikte üç büyük sömürgeci güç karşısında mücadele etmek zorunda kaldı. 1915'te Mısır sınırından ilerleyen İngiliz birlikleriyle çarpışıldı. Eylül 1914 - Nisan 1915 tarihleri arasında İtalyanlar Trablusgarp çevresi ve Fizan bölgesinden püskürtüldü. Aynı dönemde Büyük Sahrâ'dan kuzeye doğru ilerleyen Fransızlar'ın işgalindeki Canet kasabası 2 Mart 1916'da geri alındı. 📌 Avrupalı seyyah ve misyonerler Senûsîler'in etkili oldukları bölgelerde dolaşmaya cesaret edemez oldular. Trablusgarp vilâyetini resmen İtalyanlara devreden Osmanlı Devleti'nin Ahmed Şerîf es-Senûsî ile temasları devam ederken kardeşi Muhammed Hilâl'in İtalyanlarla anlaşması büyük hayal kırıklığına yol açtı. Amcasının oğlu Ahmed Şerîf'e Osmanlı-İtalyan savaşı süresince tâbi olan Muhammed Mehdî'nin oğlu Muhammed İdrîs, Birinci Dünya Savaşı'nın ilerlediği dönemde Mısır'daki İngilizler ve ülkesini işgal eden İtalyanlarla görüşmelere başladı. 1917 yılı Nisan ayında Tobruk yakınındaki Akrama'da bir antlaşma imzaladı. Böylece Bingazi ve çevresinin sahibi kabul edilen Muhammed İdrîs, İtalyan işgalini kısmen tanımış oluyordu. Bu son gelişmeler üzerine Ahmed Şerîf 1918 yılı Ağustos ayında İstanbul'a gitmek üzere ülkeden ayrıldı. Muhammed İdrîs bu dönemde Mısır'da İngiliz himayesinde sürgün hayatı yaşamaktaydı. Libya topraklarında Senûsiyye'nin önde gelen isimlerinden Ömer Muhtar, İtalyanlar tarafından yakalanıp 1931 yılı Eylül ayında idam edilinceye kadar büyük bir mücadele verdi. Muhammed İdrîs es-Senûsî, İkinci Dünya Savaşı esnasında İngiliz ordusunu desteklemek üzere bir Senûsî birliği gönderdi. Bu iş birliği sayesinde 1943'te Bingazi ve çevresine hâkim oldu. 1951'de İngilizlerin katkılarıyla ülkenin idaresini ele geçirdi ve Libya Krallığı'nın kurulduğunu ilân etti. Hasan es-Senûsî Albay Muammer Kaddâfî'nin 1969'da bir askerî darbeyle amcası Muhammed İdrîs'i devirmesinin ardından ailesiyle birlikte göz hapsine alındı. 1984'te yaşadığı evden çıkarılarak Trablusgarp sahillerindeki bir barakaya yerleştirildi. Burada 1986 yılında rahatsızlanınca 1988'de tedavi için ailesiyle birlikte Londra'ya gitmesine izin verildi ve 1992'de orada öldü. Muhammed İdrîs'in kabrinin bulunduğu Medine'deki Cennetülbâki'a defnedildi. ------------------------------------------------------------------------------ ** Fikriyat.com'un ürettiği özel içeriklere ulaşmak için tıklayınız: https://www.fikriyat.com/fikriyat-ozel ***Podcast kayıtlarıyla İslam'dan fıkha, edebiyata, tarihe dair bilgiler içeren programları dinleyebilir ve güncel olayların tarihte yer alan örnekleriyle, edebiyattan sanata dair birçok içeriği de takip edebilirsiniz: https://www.fikriyat.com/podcast ***Dijital medyanın tüm mecralarında yer alan Fikriyat.com sosyal medyada da aktif olarak faaliyet gösteriyor: TWITTER: https://twitter.com/fikriyatcom INSTAGRAM: https://www.instagram.com/fikriyat/ FACEBOOK: https://www.facebook.com/fikriyat/ PODCAST'LER: https://www.fikriyat.com/podcast MOBİL UYGULAMASI https://play.google.com/store/apps/details?id=com.turkuvaz.fikriyat Ayrıntılı bilgi: https://www.fikriyat.com/kultur-sanat/2020/07/10/dijital-medyaya-yeni-bir-soluk-getiren-mecralar-fikriyatcom-ve-vav-radyo ------------------------------------------------------------------------------ Bilgi: Sitemizde ve sosyal mecralarımızda bulunan içeriklerimizi kaynak göstermek şartıyla paylaşabilirsiniz.

Kuzey Afrika’da işgale karşı direniş hareketi: Senûsîlik

SENÛSÎLİK NEDİR?