Anadolu'da kabri bulunan sahabeler

Evliya Çelebi 1630-1631 yılında İstanbul'dan seyahatlerine başladı. Ardından Bursa ve Trabzon'u gezdi. On yıl boyunca başta Erzurum olmak üzere Gümüşhane, Sivas, Tebriz, Bakü ve Tiflis gibi dönemin önemli şehirlerini dolaştı. Osmanlı ordularıyla birlikte pek çok sefere katıldı ve bu seferler sırasında gördüklerini kaleme aldı. Evliya Çelebi'nin seyahatleri sırasında uğradığı yerlerden biri Diyarbakır'dır. Evliya Çelebi, günümüzde 27 şehit sahabe olarak bilinen ziyaretgâhtan bahseder ve buraya yaptığı ziyareti şöyle anlatır: 'İç Kale'de, Paşa Sarayı yanında, Hz. Hâlid Camisi'nde zevk sahiplerinin piri, şevk erbabının Şeyhi Gazi şehit b. Hâlid b. Velîd. Hz. Hâlid, pençesi ile Diyarbakır'ı Kayserlerin elinden almak için çabalayıp sonunda almış ve oranın hâkimi iken oğlu vefat etmiş ve İç Kale'deki camiye defnolunmuştur. Halen herkes tarafından ziyaret olunur. Ben saadetlü türbesine yüz sürüp şu beyti yazdım: 'Ecel suhânı hak eyler hadîdi, dahî Hâlid Velîd b. Velidî' '27 şehit Sahabe Türbesi', Diyarbakır şehir merkezinde, sur dibinde bulunan İç Kale Camii bitişiğindedir. Türbe 1631 yılında Diyarbakır valisi Silahtar Mustafa Paşa tarafından yaptırıldı. Türbede, başta Hz. Halid b. Velîd'in oğlu Hz. Süleyman olmak üzere Diyarbakır'ın fethi sırasında şehit düştüğüne inanılan 27 sahabenin kabirleri bulunur. Âmid'in fethine katılıp şehit düşen sahibelerin, fetih sonrası Hz. Süleyman Camii ve türbelerin bulunduğu alana defnedildikleri, bu alana fetih sonrası Diyarbakır'ın ilk camisinin inşa edildiği aktarılır. Hz. Süleyman Cami'nde gömülü olan Hz. Süleyman ve 27 arkadaşının sayısının aslında 40 olduğu da söylenir. Aslında bu şehitler toprağa gömülü değillerdi. Mahzende ve üstleri açık diye bilinirdi. Şöyle bir hikâye dilden dile dolaşırdı, Diyarbakır'da: 'Caminin türbedarı Muhittin Efendi her gün pamuk satın alarak mahzene inip oradaki şehit sahabenin kanlarını silermiş. Yüzündeki perdeleri ise hiç açmazmış. Bir gün pamuk alacak para bulamaz. Dalgın bir şekilde düşünürken temiz yüzlü bir yabancı yanına gelir ve bir kese para koyar avucuna. Sonra kaybolur. Türbedar bu para ile pamuk alıp mahzene iner. Şehitlerine kanlarını temizler. Bu arada şehitlerden birinin yüzündeki perdeye eli değer. Yüzü açılır. Hayretle görür ki bugün kendisine para veren kişidir.' Şehitlikteki kitabede burada medfun 27 sahabenin isimleri ise şöyle: Hz. Süleyman b. Halid (r.a.), Hz. Rıdvan (r.a.), Hz. Mes'ud (r.a.), Hz. Beşir (r.a.), Hz. Hamza (r.a.), Hz. Amr (r.a.), Hz. Şa'be (r.a.), Hz. Sabit (r.a.), Hz. Zeyd (r.a.), Hz. Zeyd (r.a.), Hz. Halid (r.a.), Hz. Halid (r.a.), Hz. Nu'man (r.a.), Hz. Muhammed (r.a.), Hz. Muhammed (r.a.), Hz. Abdullah (r.a.), Hz. Abdullah (r.a.), Hz. Abdullah (r.a.), Hz. Hasan (r.a.), Hz. Hasan (r.a.), Hz. Ka'b-i Zişan (r.a.), Hz. Fudayl (r.a.), Hz. Malik (r.a.), Hz. Fahr (r.a.), Hz. Ebu'l Hamd (r.a.), Hz. Ebu Nasr (r.a.), Hz. Muğire (r.a.) Kilis'in de içinde bulunduğu bölge Hz. Ömer döneminde Ebû Ubeyde b. Cerrah tarafından İslâm topraklarına katıldı. Kilis, Avâsım denilen, Bizans'a karşı teşkil edilen sınır hattı içinde yer aldı. Araplar şehrin adını Killiz olarak telaffuz ediyorlardı. Evliya Çelebi, şehrin güneyinde aydınlık bir türbe içinde, Şeyh Muhammed Simatî isminde bir zattan bahseder. Hz. Peygamber'in (sav) sofrasını döşediği için kendisine bu ismin verildiğini söylenir. Evliya Çelebi, bu zatın Hz. Peygamber'in (sav) ashabından olduğunu ve Hz. Ebu Bekir döneminde şehit olduğunu ilave ederek şöyle der: 'Şeyh Muhammed Simatî, şehrin kıblesi tarafında aydınlık ve nurlu bir kubbe içindedir. Hz. Resul'ün çeşnicibaşısı idi. Simat (sofra) döşediği için Şeyh Muhammed Simatî derler. Her vakit tekkesinde fakire nanpareleri (bir lokma ekmek) mevcuttur. Açlığı gidermek isteyen fakirler oraya gelip karınlarını doyurup rızıklanırlar. Elhâsıl ulu sultan ahir zaman Peygamberinin (sav) sahabesidir. Bu sultanın yakınında Şeyh İzzeddîn ve Şeyh Yusuf ikisi bir küçük kubbe altında gömülüdürler. Hz. Ebubekir'in halifeliği zamanında şehit olmuşlardır. Evliya Çelebi'nin bahsettiği bu türbe günümüzde de sahabe türbesi olarak ziyaret edilir. Ancak türbede yattığına inanılan zatın kimliği meçhuldür. Kilis'in İslâm orduları tarafından fethi Hz. Ebu Bekir zamanında değil, Hz. Ömer zamanında gerçekleşmişti. Dolayısıyla Evliya Çelebi'nin bahsettiği şekliyle sahabeden birilerinin Hz. Ömer'in zamanından önce bu topraklara gelmiş olduğu teyit edilemez. Evliya Çelebi, sahabeden Şurahbil b. Hasene'nin türbesinin Kilis'te ziyaret ettiğini şöyle anlatır: 'Şehrin kuzeyinde, bir kurşun menzili uzakta, kayalı bayır üzerinde bir büyük tekke vardır. Bütün şehir buradan görülür. Bir irfan kaynağıdır. Orada bir nurani kubbe içinde Hz. Şurahbil gömülüdür. Hz. Peygamberin (sav) akrabasındandır. Allah tarafından nâzil olan âyet-i kerimeyi ve rahmânî vahyi, Muâviye hazretleriyle yazarlardı. Vahiy kâtibiydi. Nice kere üzerlerine nur indiği vardır. Çok yüksek emsalsiz bir tekkedir.' Şurahbil b. Hasene'nin tam adı, Ebû Abdullah şurahbil b. Abdullah Muta' b. Katan el-Kindî'dir. Hasene, annesinin adıdır. Annesinin adıyla tanındı. İslâm'ın ilk zamanlarında Müslüman oldu. İkinci Habeşistan hicretinde yer aldı. Şurahbil b. Hasene'nin bölgenin fethinde görev alan ordulara komutanlık ettiği bilindiğinden dolayı, Kilis ve civar beldelere gelmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Kilisli Kalaycıoğlu'nun yazdığı el yazısı tarih kitabında, Şurahbil hakkında şu bilgiler bulunmaktadır: 'Hz. Ömer, H.17 yılında Ebu Ubeyde Bin Cerrah kumandası altında İslam ordusunu Suriye'nin fethine gönderdi. Şurahbil bin Hasene sekiz bin kişilik bir kuvvet ile Azaz'ı ele geçirdikten sonra, Kilis'te Meşhedlik denilen bölgede kanlı bir savaş yaptı. İslam sancağını bu beldeye diktikten sonra altı ay bu bölgenin komutanlığını yaptı, bu sırada kolera hastalığına yakalandı ve H. 18 yılında vefat etti.' Vefat ettiğinde altmış yedi yaşındaydı. Evliya Çelebi'ye göre 'Şurahbil' sözcüğü, Arapça 'danışma' anlamını içeren 'şura' sözcüğü ile 'sevgili' anlamına gelen 'el habib' sözcüğünden oluşmuş bileşik yapılı bir sözcüktür. İslam kaynaklarında 'Şurahbil adıyla geçen '13' sahabeden (Hz. Muhammed'i görmüş ve sohbetlerinde bulunmuş kişi) söz edilmekte olup; Kilis'teki mübarek kişi de Şurahbil Bin Hasene'dir. Evliyâ Çelebi, Muhammed Rıttalî olarak da bilinen Şeyh Muhammed Arabî adlı sahabeyi de ziyaret ettiğini söyler. 'Şehrin batısında bir büyük tekke daha vardır. Buradaki Şeyh Muhammedi Arabî ve Rıttalî diye meşhurdur. Sahabe-i kiramdandır.' İçeride, üstü yeşil bir örtü ile örtülmüş tahta bir sanduka bulunur. Fakat sandukanın üstünde kimliğini belirtecek herhangi bir kitabe bulunmaz. Savaşta ve barışta hurma dağıtıcılığı görevinde bulunan bu zatın, Hz. Ömer'in halifeliği zamanında Ebu Ubeyde Bin Cerrah komutasındaki İslam ordusu ile bu bölgeye geldiği ve 639 yılında burada şehit düştüğü bilinir. Bizans ile Müslümanlar arasında kalan bu toprakları, din amaçlı pek çok kanlı çatışmaya mekân olmuştu. Kilis ve yöresindeki türbelerin çoğu, bu kutsal amaç uğrunda şehit olmuş ulularına aittir. Kilis'te meşhedlik yani şehitlik adı verilen mahalle, bu yörelerden biri olup, geçmiş yıllarda buradan geçen Kilisliler, ölenlere saygı gereği ayakkabılarını çıkarırlardı. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Meşhedlik'le ilgili olarak şunlar anlatılır: 'Evvela Şehit Mahallesi (Odun Pazarı) kabristanında üç bin sahâbe-i kirâm ismiyle mezar-ı şeriflerinin taşlarında yazılıdır. Hâlid b. Velîd'le birlikte bu şehri muhasara eden sahabelerdir. Şehit olmuşlardır.' Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde naklettiği şekliyle meşhedlikteki mezarlar ve isimleri günümüze ulaşamadı. Şanlıurfa, Anadolu toprakları içinde, sahabenin de yer aldığı ordular tarafından ilk fethedilen yerlerin başında gelir. Hz. Ömer'in emriyle Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh, Iyâz b. Ganm'i el-Cezîre'ye gönderdi. Iyâz, Rakka'nın fethinden sonra Harran'a yürüdü. Şehri kuşattı. Harrânîler ona bir elçi gönderdiler. Müslüman ordusunun önce er-Ruhâ'ya gitmesini, onlarla hangi şartlarda antlaşma yaparlarsa kendilerinin de aynı şartlara tabi olacaklarını bildirdiler. Bu öneriyi kabul eden Iyâz, er-Ruhâ üzerine yürüdü. Küçük çaplı bir direnişle karşılaşmasına rağmen şehri fethetmeyi başardı. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi'nde Urfa'dan bahsederken, 'Seçkin ve Keremli Sahibenin Ziyâret Yerleri' diye bir bölüm açar ve şu bilgileri verir: 'Bu yerler, gerçekte mukaddes topraklardır. Seçkin sahibenin bu yerlerde defnedilmiş olmalarının sebebi şudur. 'Hz. Ali ile Hz. Muaviye, bu Caber Kalesi karşısında büyük bir savaş yapmıştır. Her iki taraftan binlerce sahabe, Suffe Erbâbı, Muhâcirîn, Ensâr, Tâbiîn ve Tebe-i Tâbiîn şehid olmuştur. Hâlâ o Caber sahasında nurlu kabirleri ve mezar raşları vardır. Her tarafta yüzlerce kubbe ve kabirleri görülmektedir. Başlıca bilinenleri şunlardır; Beşîr b. Hâtem Tâi, Musa b. Zübeyr, Zeynüddîn b. Âkil b. Ebî Tâlib, İsmâil b. Huzeyme, Serâceddîn b. Hâlid, Sâlih Berkî b. Abd Rey. Bunlardan başka daha nice sahabe-i kirâm vardır.' Harran'ın 20 km. kuzeyindeki Cabir el-Ensar köyünde Cabir b. Abdullah'a atfedilen bir türbe (meşhed) ve yanında yine O'nun adını taşıyan bir cami bulunur. Mihraba paralel üç kubbe ile örtülü olan caminin doğusuna dördüncü kubbeli bir mekânla türbe eklenmiştir. Cabir el-Ensar'ın hicretten 16 yıl önce Medine'de doğduğu, 697 yılında yine Medine'de vefat ettiği kaynaklarda kayıtlıdır. Hz. Muhammed (sav) ile birlikte birçok savaşa katıldı. Hz. Peygamberin vefatından sonra Şam'ın fethinde bulunmuş ve savaş esnasında vücudunun bir parçası kopmuştu. Kopan parçanın gömüldüğü yere bu sahabeye olan saygıdan ötürü bir türbe ve bir cami yaptırılmıştı. O dönem Doğu Roma içerisinde kalan Bayburt, İslâm fetihlerinin başladığı sırada Bagrat sülâlesinin hâkimiyeti altında bulunuyordu. ERENLİ TEPE Bayburt da Erenli Tepe'de, Duduzar Köyü'nde bulunan bir türbenin, sahabeden Abdulvahap Gazi'ye ait olduğu, bu zatın fetih için Anadolu'ya gelen İslâm ordularından birinde yer aldığı ve burada şehit olduğu anlatılır. Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde bu sahabe hakkında şöyle bahsedilir: 'Bayburt'un ziyaret yerlerinden biri de Abdulvahap Gazi türbesidir. Çoruh'un karşı mahallesindeki caminin arkasında bir dağ vardır ki adına 'Dutlar Dağı' derler. Orada lalelik bir yer var. Abdulvahab Gazi'nin mezarı oradadır. Herkesin ziyaret ettiği bir yerdir.' Abdulvahap Gazi, Emeviler döneminde yaşamış ve İslam kuvvetleriyle Anadolu seferine katılmış ünlü bir ordu komutanıdır. Abdulvahap Gazi, Battal Gazi'nin ve Ahmet Turan Gazi'nin silah arkadaşıdır. Türbesi, Yukarı Tekke kayalıklarının üzerindedir. Abdulvahap Gazi'nin Sivas'tan başka İznik, Elazığ ve Bayburt'ta da türbe ve makamları bulunmaktadır. Anadolu'da ilk gazi unvanı alan büyük komutan olan Abdulvahab Gazi'nin mezarının başında 'Hz. Muhammed'in (sav) sancaktarı, sahâbe-i kirâm Hz. Abdulvahab Gazi yazar.

Anadolu'da kabri bulunan sahabeler

EVLİYA ÇELEBİ NERELERİ DOLAŞTI?