Anadolu'nun en eski İslami eseri: Tokat Garipler Camii

Altı bin yıllık tarihi boyunca üzerinde barındırdığı medeniyetlerin izlerini taşıyan Tokat, çok çeşitli ve zengin bir kültürel yapı ile yoğuruldu. Yeşilırmak vadisinde bulunmanın verdiği avantajla tarih boyunca önemli bir yerleşim merkezi oldu. Tarihe tanıklık eden camiler Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde çok sayıda cami yaptırıldı. Bu camilerden biri de yaklaşık 900 yıldır ibadete açık olan Garipler Camisi'dir. Yeşil Minareli Camii olarak bilinen Anadolu'nun en eski İslami eseri olan Garipler Camii, *Danışmetlilerden kalmış bir eserdir. *1071-1178 yılları arasında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya ve civarlarında hüküm süren Türkmen hanedanıdır. Hanedanın kurucusu, Azerbaycan'da yaşamış bir Türkmen ailesine mensup olan ve 456'da (1064) Sultan Alparslan'ın hizmetine girerek onun en gözde emîrleri arasında yer alan Danişmend Gazi'dir. Türk hükümdarların mirası Petersburg Camii hakkında bilgiler Tarihin birçok dönemine ev sahipliği yapan Tokat'ta, Anadolu'nun ilk Türk camilerinden Garipler Camii kitabesinde, Melik Danişmend Gazi tarafından 11. yüzyılın son çeyreğinde inşa ettirildiği bilgisi yer alır. Pazarcık Mahallesi'nde bulunan Garipler Camii, minaresinde yer alan yeşil sırlı tuğlalardan dolayı halk arasında Yeşil Minareli Camii olarak da bilinir. İstanbul'daki camilerin ilginç hikayeleri 1071 Malazgirt Zaferi'nden sonra Danişmend Gazi tarafından yaptırılan Anadolu'nun ilk Türk camilerinden olan Garipler Camii, 900 yıldır ibadete açık… Evkaf defterlerinde Melik Danişmend Gazi Camii, tapu tahrir defterlerinde ise Câmi-i Melik ve Câmi-i Tokat adıyla geçen yapı halk arasında Garipler Camii olarak bilinir. Malazgirt Zaferi tarihi hakkında 10 bilgi 1071 Malazgirt Zaferi'nden sonra Anadolu'daki en eski cami olma özelliği bulunan Garipler Camii, Buhara yakınlarında 1040 Karahanlılar tarafından yapılan *Degaron Camii ile aynı plan tipine sahiptir. 14. yüzyılda yapılan mihrapta bir kitabe bulunan cami dört sütun, koridorlar, dikdörtgen mazgallı pencereler caminin belirgin özelliklerinden. Tarihi kaynaklarda Anadolu'nun İslamlaşmasında Garipler Cami'nin payının olduğu yer alır. *Degaron Camii, Semerkand'a yaklaşık olarak 100 km. uzaklıkta Hazara Kasabası sınırları içinde yer alır. Kasabanın kenarında bulunur. Cami günümüzde bir duvar ile çevrili bir bahçe içindedir. Türkler tarafından inşa edilen en eski camilerden biri olarak bilinir. Hatta araştırmalara göre en eski Türk camisidir. Garipler Camii, birkaç defa restorasyondan geçirildi. En son 2008 yılında restore edilen caminin asırlardır ibadete devam açık. Tokat Fatihi Melik Danişmend Gazi tarafından yaptırılan ilk caminin iç dizaynının sade olduğu bilinir. Aynı zamanda cami, kitabesi üzerinde olan ve orijinal olan tek mihraplı camidir. Sultan Ahmet Camii'ne dair 15 ilginç bilgi Türk mimarlık tarihinde cami iç mekânının tasarlanmasında 'mihrab' özel bir yere sahiptir. Klasik dönem camilerinde mukarnaslı niş, kitâbe kısmı ve taç süslemesiyle Osmanlı mihrabı en mütekâmil şeklini almıştır denebilir. Bu unsurlar yanında bazı mihraplarda kuşak yazıları da mekânın heybetine ayrı bir değer katarlar. Bu anlamda Tokat Garipler Camii'nin Anadolu coğrafyasındaki taşa mahkûk kuşak yazılı ilk mihrap olduğunu da düşünebiliriz. İlk inşasına ait olmamasına rağmen mihrap caminin en eski kısımlarından biridir. Enli bir kitâbeyle çerçevelenen mihrap yüzeyi, üstte iri mukarnaslı bir kavsara ile alttaki yarım altıgen nişi örten bir girinti halindedir. Devşirme izlenimi veren çan biçimindeki sütunçe başlıkları oldukça sadedir. İstanbul'da Müslümanları namaza davet eden ilk cami Mihrabın sağ alt kısmında Besmele ve Âl-i İmrân Sûresi'nin 18. ayeti ile başlayıp mihrabın üst kısmında devam ederek sol kenarda 19. ayetin ilk cümlesi ile sonlanan celi muhakkak hattıyla kaleme alınmış bir metin yer alır. Zemin oyma ve yazılı kısım kabartma tekniği ile oluşturulmuştur. 'Şehide'llâhü ennehû..' ifadesiyle başlayan âyetin meâli şöyledir: 'Allah'tan başka ilâh olmadığına bizzat Allah şâhittir. Bütün melekler, hak ve adaletten ayrılmayan ilim adamları da Azîz ve Hakîm olan Allah'tan başka ilah olmadığına tanıktırlar…' Ters U biçimindeki kuşak yazısı, hemen akabinde gelen 18. ayetin 'İnne'd-dîne inda'llâhi'l-İslâm' şeklindeki ilk cümlesi ile bitiyor: Meâli: 'Doğrusu Allah katında gerçek din ancak İslâm'dır.' Tokat Garipler Camisi'nde bulunan mihrab, hat sanatının tarihini araştıranlar açısından ayrı bir önem taşır. Birkaç inşa devresi geçirerek özelliklerini büyük ölçüde kaybeden camiye yapılan bu müdahaleler Anadolu'daki bu en eski eserin günümüze ulaşmasını sağlamıştır.

Anadolu'nun en eski İslami eseri: Tokat Garipler Camii

Tokat'ın zengin kültürel yapısı