Ayet ve hadisler bağlamında hat sanatına konu edilen besmele örnekleri

Hz. Muhammed'in, 'Kim Besmele'yi güzelleştirerek yazarsa Allah onu af ve mağfiret eyler' sözünü düstur edinerek yola çıkan hattatlar, bin 400 yıldır binlerce Besmele-i Şerif yazdılar. Hat sanatında tarihi seyri içinde yaygın olarak kullanılmış belli başlı hat türleri 'kûfî ve ma'kıl'î'; Aklâm-ı sitte'den 'muhakkak, reyhanî; sülüs, nesih; tevki' ve rikaa' ', Aklâm-ı sitte sonrası ise 'ta'lîk, divanî ve rik'a' gibi hat çeşitleridir. Bu hatlar ve bunların alt türlerinin yanı sıra diğer hat türleri ile sanatçılar farklı kompozisyonlar elde etmek üzere 'istifleme, müselsel yazma, müsennasını çıkarma, iki yana yaslama, elif ve lam harflerini vurgulama; kabartma-oyma, gubarî, filografi, resim veya ebru ile kullanma, dijitalize etme' gibi pek çok yazım tekniği kullanmışlardır. İslam'da 'Besmele-i Şerif' lafzının güzel yazımına her zaman ayrı bir önem verildi. Hattatlar, Aklâm-ı Sitte öncesi kûfî ve ma'kıl'î; Aklâm-ı sitte'den muhakkak, reyhanî; sülüs, nesih; tevki' ve rikaa', Aklâm-ı sitte sonrası ise ta'lîk, divanî ve rik'a hatlarıyla Besmele örnekleri ortaya koydular. Besmele örnekleri, ayet ve hadisler bağlamında da hat sanatına konu edildiler. Hat sanatında istifli terimi ile sözcük veya harflerin hattatın elde etmek istediği kompozisyona ve hattın/sözün adabına uygun olarak düzenlenmesi kastedilmektedir, bu terim başlı başına bir tazım tekniği değildir. Besmele örneklerinin çoğunda 'Allah' lafzının özenle istiflendiği ve çoğunlukla üstte tutulduğu dikkat çekmektedir. Müselsel, birleşik yazılı hat demektir. Metindeki bütün harfler ve sözcükler, birleşmeyen harfler de dâhil olmak üzere bitişik yazılır. Müselsel, birleşik yazılı hat demektir. Metindeki bütün harfler ve sözcükler, birleşmeyen harfler de dâhil olmak üzere bitişik yazılır. Meşkler ve Hattın Kendisinin Ön Plana Çıkarıldığı Örnekler Meşk, hat çalışmasının taslağı, planı, eskizi demektir. Meşk, karalama veya yazı alıştırması/ta'lim anlamına da gelmektedir. Hat sanatının aynı zamanda teknik temelidir. Gubarî, çok ince hat işçiliği demektir. Gubari ince yazılarla bir resim veya başka bir yazı da elde edilebilmektedir. Sözcük Arapça'da toz kökünden türetilmiştir. Filografi tekniği bir yazı, desen veya resim elde etmek üzere genellikle tahta zemin üzerine çakılan çivilerin arasına ip gerilmesi ile bu teknik uygulanır. Sedef ve Metal İşçiliği Kesme Hatlı Sedef işçiliği, sedef kakma terimleri ile genellikle tahta veya benzeri oyulabilir maddelere oyma usulüyle sedefin uygulanması kastedilmektedir. Ebru, ayrı bir sanat dalı niteliği kazanmıştır. Özel boyaları ve yapım teknikleri ile kâğıt yüzeylere çeşitli renk ve desenleri işlemek sanatıdır. Bazen de yazmalarda süsleme unsuru olarak kullanılır. Dijital Yazılar ile Besmele Örnekleri Bilgisayar ortamında elde edilen Besmele'lerin önemli bir kısmı mevcut hat örneklerinin görüntü işleyici programlarla oluşturulmaktadır. Bu türden örneklerde da çok sülüs hatlı örnekler kullanılmıştır. Dijital ortamda elde edilmiş Besmele örneklerin bir kısmı ekran koruyucu ve masaüstü arka planı olarak kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Bazı Besmele'lerde de kabartma-oyma, gubarî, filografi teknikleri kullanılmıştır. Örneklerde sedef kakma veya resim içi hat/resim hat birlikteliği gibi özel teknikler de görülmektedir. Ebru sanatı da hat sanatı ile birlikte yer alabilmektedir.[1] [1] Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi Volume 7, Number 1/1(2017) Cilt 7, Sayı 1/1 (2017). Hat Sanatında Besmele II: Hattın Dizilimi ve Hatta Kullanılan Teknikler Neml Sûresi 89. Ayet Aşağıdaki örnekteki gibi pek çok Besmele hattı Hz. Süleyman, Hz. Belkıs ve Hüdhüd'ün anlatıldığı Neml Sûresi'ndeki kıssaya atıfta bulunmaktadır. Besmele'nin özü olan bismillah lafzı Hud Sûresi kırk birinci ayette de yer almaktadır: '[(…) 'Onun yüzüp gitmesi de durması da Allah'ın adıyladır. Şüphesiz Rabbim çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.' (…)]' (Hûd 41) Besmele ile birlikte kullanılan ifadelerden birisi de 'E'ûzu/Sığınırım' ibaresidir. Bu ifade Nahl Sûresi 89. ayette 'Kur'an okuyacağın zaman, kovulmuş Şeytan'dan Allah'a sığın.' biçiminde yer almaktadır. Bu ifade bir hadiste ise 'e'uzubillahis-semi'il-alimi mineş-şeytan-irracim' (Tirmizî, Fedâilü`l-Kur`ân 22) olarak yer almakta ve Haşr Sûresi'nin son üç ayetinden önce okunması tavsiye edilmektedir. Besmele formuna benzetilerek 'Bismirebbikellezihalek / Yaratan Rabbinin ismi ile…' lafzı yazılmış. 'İkra' / Oku!' kısmı ise üstte ortada. En üst satırda 'E'ûzu…' ifadesi orta sırada ise Besmele yer almakta. Anahtar Motifli 'Bismillahirrahmanirrahim miftahi kullu kitabin/Besmele her kitabın anahtarıdır.' hadisi, Hâkim el Nişâburî'nin El-Mustedrak alâ el-Sahîheyn adlı hadis külliyatında yer almaktadır. Besmele motiflerinde sıklıkla rastlanan motiflerden biri de gerek bu hadisten gerekse anahtar nesnesinin özgürlüğü, başlangıcı simgelemesinden ötürü 'anahtar' olmuştur. Gemiler selamete çıkmayı, güvenli limanlara ulaşmayı hatıra getirir. Kuş Motifli Besmele lafzının yazımında en sık kullanılan kuş motifiler çağrışım güçleri zengin olan güvercin, kuğu ve turna olmuştur. Kuş motifli Besmele örnekleri Neml Sûresi'nde öyküsü anlatılan Hüdhüd kuşunu da hatıra getirir. Güvercin olabileceği düşünülen Hüdhüd'ün haberciliği, Hz. Süleyman'ın dışındaki insanları da anlayabiliyor olması, insanların ne yapacaklarına bakabilmesi, aynı sûredeki karıncanın Hz. Süleyman ve ordularını yargılarcasına 'Süleyman ve ordusu farkına varmadan sizi ezmesinler' (Neml 18) diyen ve Hz. Süleyman'ı tebessüm ettirip güldüren karınca, İslam medeniyetinde doğaya ve canlılara bakış açısını değiştirmiştir. Bir su damlası yağmuru, bereketi, toprağa karışmayı, özüne dönmeyi, fena'yı çağrıştırabilir. Tuğra, bir tür geleneksel imza formudur. Beyze, zülfe, mahlas, kürsü, hançer, tuğ gibi çeşitli unsurlardan oluşur. İslam hat sanatında Besmele lafızları bazı örneklerde sadece 'Bismillah' biçimiyle, bazılarında ise 'Bismillahirrahmanirrahim' şekliyle, bazılarında 'İnnehu min Süleyamane' lafzını takiple, bazılarında 'E'ûzubillahimineşşetanirracîm' lafzını takiple, bazılarında 'Bismillahi mecraha...' lafzını takiple ayetler bağlamında veya hadislerdeki bağlamlarıyla yazıya aktarılmışlardır. Besmele'nin özü olan 'Allah' lafzı da bazen tek başına hat sanatına konu olmuştur.[2] [2] Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi Cilt 7 Sayı 2/1 (2017), Hat Sanatında Besmele III - Bağlam, Motif, Geometrik Form