Ayet ve hadislerle İslam’da nefis muhasebesinin önemi

🔸 İnsanoğlu kimi zaman servetle, makamla kimi zaman açlıkla sınanır. Çünkü yeryüzünün en şerefli varlığı olmak, imtihanı da beraberinde getirir. İnsanın en büyük sınavlarından birisi ise nefsiyle mücadelesidir. 🔸 Nefis; insanın özü, kendisi, ilâhî latife, kötü huyların ve süflî arzuların kaynağı anlamına gelir. İnsanın istek ve arzularının tamamını kapsar. 🔸 Günlük dilde, kişilerin istek, arzu ve ihtiraslarını karşılamaktadır. Nefis, Kur'an ve hadislerin yanında, birçok bilim dalınca da üzerinde durulan bir kavramdır. 📌 Ramazanda yapılan ibadetler ile ilgili ayet ve hadisler 🔸 Nefis muhasebesi ise; kişinin kendisiyle yüzleşmesi, kendini kontrol etmesidir. Nefis muhasebesi yapmak, diğer yaratılanlardan farklı olarak, insana verilmiş olan akıl ve iradenin bir gereğidir. 🔸 Nefis muhasebesinden söz eden ve nefsi kınayan ilk sûfî Ahmed b. Âsım el-Antâkî'dir. Tasavvuf anlayışını nefsi sorgulama esasına dayandırdığı için 'Muhâsibî' diye tanınır. 🔸 Hakîm et-Tirmizî'nin Kitâbü'r-Riyâże ve âdâbü'n-nefs, Ṭabâʾiʿu'n-nüfûs, el-Mesâʾilü'l-Meknûne, Menâzilü'l-ʿibâd, el-Menhiyyât gibi eserleri nefisle ilgili geniş açıklamalar ve değerlendirmeler içerir. 🔸 İnsanoğlu yaratılış itibariyle nefsin arzularına düşkündür ve bu durumdan kurtulabilmek için kişisel gayretin yeterli olmayıp, Allah'ın (CC) yardımının gerekli olduğu, Kur'an-ı Kerim'de, Hz. Yusuf'un (AS) dilinden şöyle anlatılır: 'Yine de ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis, Rabbimin acıyıp koruması dışında, daima kötülüğü emreder; şüphesiz Rabbim çok bağışlayan, pek esirgeyendir.' Yûsuf, 12/53 🔸 Nefis muhasebesinin gayesi, hayırlı bir toplum meydana getirmektir. 🔸 Kur'an-ı Kerim'de nefis muhasebesi 'insanlar için çıkarılan hayırlı ümmet' olarak ifade edilmiş ve onların iyiliği emredip, kötülükten sakındırmaya çalıştıkları ve Allah'a inandıkları vurgulanmıştır. 📌 Nefis nedir? Nefis hakkında ayet ve hadisler... 🔸 Mutasavvıflara göre nefis, insanın putudur; 'Hevâsını (nefsânî arzularını) tanrı edinen kimseyi görmedin mi?' âyetinde (el-Câsiye 45/23) bu husus ifade edilmiştir. 🔸 Hakk'a ermek için nefis putunu kırmak gerekir. Nefsi hevâsından, aşağı arzularından menedenlerin cennete gideceğini haber veren âyette (en-Nâziât 79/40) buna işaret edilmiştir. 🔸 Nefsinin isteklerine boyun eğen, aklını kullanarak arzularını kontrol edemeyen kişi hüsrana uğrar. Yüce Rabbimiz, Kur'an-ı Kerim'de bu hususu bizlere şöyle hatırlatır: 'Nefse ve onu şekillendirip düzenleyene; ona kötü ve iyi olma kabiliyeti verene yemin olsun ki, nefsini arındıran elbette kurtuluşa ermiştir. Onu arzularıyla baş başa bırakan da ziyana uğramıştır.' Şems, 91/7-10 📌 Mevlana'dan Ramazan ve oruca dair anlamlı sözler 🔸 Tasavvufta nefis terbiyesi şiddetli mücâhede ve meşakkatli riyâzet hayatıyla gerçekleştirilir. Bunun için nefsin arzularına uymamak, ondan gelebilecek tehlikelere karşı dikkatli ve uyanık olmak gerektiği sık sık vurgulanır. 🔸 Gazali nefisten kaynaklanan olumsuzlukların aklın ve vahyin denetimi altında tutulması gerektiğini belirtir. 🔸 Nefsini bilmek Allah'ı (CC) tanımanın en sağlıklı yoludur. 'Nefsini bilen rabbini bilir' ifadesi bu bağlamda çok sık kullanılır. Nefis muhasebesinin önündeki en önemli zorluk, nefsin hesaba çekilmekten hoşlanmamasıdır. En tehlikeli boyutu ise, nefsi ilâh olarak benimsemektir. Kur'an-ı Kerim'de 'hevâ' olarak nitelendirilen bu husus şöyle anlatılır: 'Nefsinin arzusunu ilâh edinen, Allah'ın; (hâlini) bildiği için saptırdığı ve kulağını ve kalbini mühürlediği, gözüne de perde çektiği kimseyi gördün mü? Şimdi onu, Allah'tan başka kim doğru yola eriştirebilir? Hâlâ düşünüp ibret almayacak mısınız?' Câsiye, 45/23 🔸 Nefis muhasebesi yaparken kişi önceden işlediği günahları ve bunların hesabını nasıl vereceğini düşünmelidir. Çevresine karşı günah işlediğini kabullenmek istemese bile, kendi nefsine karşı bunu kabullenmek ve itiraf etmek zorundadır. 🔸 Tövbe, amelden sonra yapılan bir nefis muhasebesidir. Gazali bu durumu şöyle ifade etmiştir: 'Nefsi hesaba çekmek, bazen amelden sonra, bazen de sakındırmak için amelden evvel olur.' 📌 Orucun maddi ve manevi olarak kazandırdıkları... 🔸 Hz. Peygamber (SAV), bir hadisinde bu hassas durumu şu şekilde dile getirmiştir: 'Mü'min, günahını, üzerine yuvarlanmasından korktuğu bir dağ zanneder. Günaha dadanmış kişi, günahını burnunun ucuna konmuş, ona bir şey söylediğinde uçacak bir sinek gibi görür.' Buhari, Daavât, 4 🔸 Konuya ilişkin bir ayette şöyle buyurulmaktadır: 'Kitap ortaya konur. Suçluları, kitabın içindekilerden korkuya kapılmış görürsün. 'Eyvah bize! Bu nasıl bir kitaptır ki küçük, büyük hiçbir şey bırakmadan hepsini sayıp dökmüş!' derler. Onlar bütün yaptıklarını karşılarında bulurlar. Senin Rabbin hiç kimseye zulmetmez.' Kehf, 18/49 🔸 İnsan, bütün davranışlarının sürekli olarak kontrol altında tutulduğunu bilmelidir. Hz. Peygamber (SAV) tarafından 'ihsan' olarak tanımlanan bu durum, şöyle ifade edilir: 'İhsan, sanki Allah'ı görüyor gibi kulluk yapmandır. Çünkü sen O'nu görmüyorsan da, O seni muhakkak görüyor.' Müslim, İman, 1 🔸 İnsanlar gerek iyi, gerekse kötü alışkanlık ve davranışlar edinmekte birbirinden etkilenirler. Nefis muhasebesi yapanların da, bu yolda mesafe kat etmiş kişilerle birlikte bulunması, onlara olumlu katkı sağlayacaktır: 'Kim de benim zikrimden yüz çevirirse, mutlaka ona dar bir geçim vardır. Biz de onu, kıyamet gününde kör olarak hasrederiz.' Tâ-hâ, 20/124 🔸 İnsanın kendisini kusursuz görmesi nefis muhasebesinin önünde önemli bir engeldir. Kur'an'ın, 'Nefislerinizi temize çıkarmayınız' Necm, 53/32 emrine aykırı davranmaya götürür. 🔸 Bu durumu Gazali'nin, 'Ya nefsinle meşgul ol; veya nefsini ıslâh ettikten sonra başkasıyla meşgul olan biri ol. Sakın kendi nefsinle meşgul olup onu ıslâh etmedikçe, başkalarıyla meşgul olan tiplerden olma!' (Gazâlî, ihya, 1,182) şeklindeki tavsiyeleri, veciz bir şekilde dile getirmektedir. Koronavirüs sebebiyle evlerimizde kalmanın bir gereklilik arz ettiği şu günlerde ilim, irfan, hikmet hazinesi, geçmişe hem de geleceğe dair bilgilerin kaynağı Kur'an'ı Kerim'den istifade edebilir; podcast kayıtlarımızla İslam'dan fıkha, edebiyata, tarihe dair bilgiler içeren programlarımızı dinleyebilir ve güncel olayların tarihte yer alan örnekleriyle, edebiyattan sanata dair birçok içeriğimizi de takip edebilirsiniz. 🔸 Başkalarının hatalarıyla ilgilenmek, kişinin kendi yanlışlık ve eksikliklerini görmesine engel olur. Kişi, kendini unutup başkalarıyla ilgilenmemelidir. 🔸 Gazali bu durumu da şu şekilde örneklendirmiştir: 'Başkasının salâhı uğrunda, kendi nefsini helak eden bir kimse ahmaklardan sayılır. Elbiselerinin cepleri yılanla, akreple ve daha başka öldürücü mahluklarla dolu bir kimsenin, kendi hayatını düşünmeyerek; başkasının yüzüne konmuş olan sineklerle meşgul olması, ne büyük bir hamakat örneğidir. Zira başkasının yüzündeki sinekleri kovmak, akrep ve yılanların kendisini sokup öldürmesine mâni olmaz.' Gazali, İhya, I, 183 🔸 İnsan, kazandığı her şeyin, kişisel kabiliyeti ve gayretlerine bağlı olduğunu düşünmemelidir. 'Allah'ın sana verdiği şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah'ın sana iyilik yaptığı gibi, sen de iyilik yap ve yeryüzünde bozgunculuk isteme. Çünkü Allah, bozguncuları sevmez.' Kasas, 28/77 🔸 Nefis muhasebesi yapılırken ifrat ve tefrit noktasına varmadan, orta bir yol takip etmek gerekir. Kur'an-ı Kerim'de, 'Hiç bir nefse güç yetiremeyeceği şeyin yüklenmediğinin' belirtilmesi, nefse karşı itidalli davranmak gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır. 🔸 Allah katında iyi bir mertebe elde etmek için, yapılması gereken en önemli iş, nefis muhasebesidir. Zira nefis muhasebesi yapanla, yapmayan kişileri Hz. Peygamber (SAV) bir hadisinde şöyle nitelemiştir: 'Akıllı kişi, nefsini hesaba çeken ve ölümden sonrası için çalışan; âciz kimse ise, nefsinin arzularına tabî olan ve Allah'tan (olmayacak şeyler) temennî eden kimsedir.' Tirmizî, Kıyâme, 25; ibn-i Mâce, Kitâbü'z-Zühd, 31 🔸 Nefis muhasebesi, hem bunu yapan kişiyi, hem de çevresindeki canlı ve cansız varlıkları onun zararlarından kurtarıp, kişileri kendisi ve çevresi adına hayırlı işler yapan (amel-i salih) bireyler hâline getirir. 'Ey iman edenler! Siz kendinizi düzeltin. Siz doğru yolda olursanız, yoldan sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü Allah'adır. O zaman Allah, size yaptıklarınızı haber verecektir.' Mâide, 5/105 📌 İshak Danış ve Nüvid Candaner'in Kur'an-ı Kerim'den sure ve mealleri ayet ayet seslendirdiği 'Mealli Hatim' podcastlerimizi buradan dinleyebilir ve indirebilirsiniz.

Ayet ve hadislerle İslam’da nefis muhasebesinin önemi

İnsanın en büyük sınavlarından biridir