Hasan Basri Kader Risalesi

İslamiyet'in kabulünün ardından 'post-hicaz' olarak adlandırılan dönemde, din; geniş coğrafyalara yayıldı. Geniş coğrafyalara yayılmasının tesiriyle ulaştığı bölgelerin eğitim ve kültür seviyesine bağlı olarak ilimlerde de farklı konulara açılma eğilimi gerçekleşti. İslami ilimlerin bir disiplin olarak ayrılmaya başlamasıyla bu ilimleri kapsayan ana konular ekseninde tartışmalar da öne çıktı. Bu konuların en başında kader meselesi gelir. Bu konuyu ilk ele alanlardan Hasan Basrî Kader Risalesi adlı metninde miladi 7. - 8. yüzyıllarda İslam'ın ilk teorik sorunu olan kader meselesini; insanın özgürlüğü bağlamında ele almıştı. Öne sürdüğü fikirlerin Mutezile görüşüne daha yakın olmasıyla eleştirilmekle birlikte, yaşadığı döneme nazaran mevzuyu 'üst bir dille' tartışması metnin önemini ve değerini taze tutmuştur. Hasan el-Basrî'nin, dönemin Emevî halifelerinden Abdülmelik b. Mervan'ın kendisine göndermiş olduğu mektuba kaşı yazdığı cevabi yazı konusundan hareketle 'kader risâlesi' olarak meşhur olmuştur. Emevi halifesi Mervan mektubunda Hasan Basri'ye şu şekilde yazar: 'Sana selam olsun, Zatından başka ilah olmayan Tanrıya hamdü sena e,derim. Bundan sonra: Daha önce geçen alimlerden hiç birinde duyulmamış bir tarzda kader meselesini izah etmekte olduğun Emirel Müminine ulaştı; Emirel Müminin, zamanına kadar yaşayan sahabeden hiç birinin bu konuyu senin izah ettiğin gibi anladığını ve hakkında fikir yürüttüğünü bilmiyordu; Halbuki senin salahi halini, dinindeki faziletini, ilme karşı olan anlayış, istek ve titizliğini biliyordu; Bütün bunlardan sonra, Emirel Müminin senden nakledilen bu sözü beğenmedi. Bu meseledeki fikrini O'na yaz. Bu iddiada nereye dayanıyorsun? Resulullahı~ ashabından birinin rivayetine mi, yoksa. kendi fikrine mi, yahutta Kur'an'ın tasdik ettiği bir hükme mi? Biz bu mesele hakkında senden önce münakaşa etmiş veya sÖz söylemiş bir kimse işitmedik, bu husustaki görüşünü Emirel Müminıne bildir ve açıkla. Tanrının selam, rahmet ve iyiliği sana olsun.' Hasan Basri'nin halifeye verdiği cevap olan Kader Risalesi, işte bu mektuptur. Mektubun muhatabı Emirel Müminin olduğu için Risalesi'nde sıklıkla bu hitap yer alır. Hasan Basri, cevap mektubuna şu şekilde başlar: 'Ey Emirel Müminin! sana selam olsun ve Allah'ın rahmeti üzerine olsun. Zatından başka ilah olmayan Allaha hamd ü sena ederim. Bundan sonra; Allah, Emirül Müminin'i salaha erdirsin ve onu, taatile amel ve rızasını talep eden, emrettiği şeylere uymakta sürat gösteren velilerden eylesin.' İnsanın özgürlüğü ve kudretinden yola çıkan Hasan Basrî, kader meselesini ana hatlarıyla dört maddede ele alır. Hasan Basrî ilk olarak Müslümanların kader mevzusunda görüş birliği içerisinde olduğunu fakat daha sonrasında kulda yükümlülük noktasında sıkıntı yaşandığını belirtir. Basri, kulun yükümlülüğü mevzusunda yorumda tahrifatın olması nedeniyle ihtilafın meydana geldiğini düşünür. Bu durumun ise teorik bir sonucu ortaya çıkardığını ve bu sebeple kader mevzusunu ele aldığını belirtir. 'Biz herkesi (Allah'ın adaletini) inkar edip sapıklığa sevkedici heva ve hesvese kapılmış, Allaha yakınlaşmadan alıkoyan günahlar işlemiş ve Allah'ın kitabını tahrif etmiş bulduğumuz için bu konuda görüşümüzü ortaya atmış bulunuyoruz. Allah'ın dininde keyfi fikirlere yer yoktur. Allahu Teala şöyle buyuruyor: 'Ne sizin boş arzularınız, ne de ehli kitabın boş kuruntuları ile (Allahın vadettiği sevap) elde edilemez. ' Her kim bir fenalık yaparsa onun cezasını bulur. Allah'ın kitabından delil getiremiyen her söz muhakkak ki sapıklıktır. Allahu Teala, 'Gerçek söylüyorsanız, haydi davanıza isbat getirin. ' yani heva ve hevesinizle uydurduğunuz ve bana nisbet ettiğiniz hususlarda delil gösteriniz ve 'Onlar, o zaman hakkın Allaha ait olduğunu bilip anlar ve uydurdukları putlar da onlardan ayrılıp nihan olurlar.' demektedir.' Hasan Basri kader ve kaza hakkında yanlış hükümler verenler için Risalesi'nde şu cümleleri kurar: 'Ey Emirel Müminin! Allahın hükmünü ve kazasını bilmeyenIerin boş lafını bırak da kitabın sana söylediğine kulak ver: Allah bir kavme ihsan ettiği nimeti onlar kendileri değiştirmedikçe üzerlerinden eksik etmiyeceğini söylemektedir. O halde nimetin başı Allahu Tealadan ve bu nimetin değiştirilmesi -onlara emrettiği şeylere muhalefetlerinden dolayı- kullardandır.' İnsan, Allah karşısında sorumlu olması hasebiyle özerk bir varlıktır ve insanın iradesini yok sayarak mutlak irade fikrini ortaya çıkarmak yorumda tahrife gitmektir. Bir takım zümreler kendi durumlarını meşrulaştırmak adına ayet ve hadisleri çıkarları doğrultusunda yorumlamışlardır. Hasan Basri bu konuyu kesin çizgilerle reddetmiş, Allah karşısında kulun konumunun belli bir cemâate ve zümreye göre değişkenlik gösteremeyeceğini dile getirmiştir. Zira Allah insanlara emir ve yasaklarını bildirmek için Peygamberler göndermiş ve ona sorumluluk yükleyerek kulun özerkliğine meydan açmıştır. Kulun özerkliği Hasan Basrî' nin metninde ele aldığı ikinci maddeyi teşkil eder. Hasan Basri Kader Risalesi'nde bu konuyu şöyle açıklar: 'Fakat Allah: 'Allah kişiye kapasitesinin (vüs'a) üstünde yük yüklemez'derken yalan söylemez. Şu kesindir ki Allah, küfrün onların seçimiyle (bi ihtiyârihim) olduğunu bilir, çünkü onlar kendi arzularını takip etmişlerdir. Onlar bunu (inanmaya güç yetiremeyişlerini) kendilerinin biçimleri, renkleri, uzun veya kısa olacaklarına dair Allah'ın ezeli bilgisine kıyaslarlar. Allah bilmektedir ki onlar, bu ölçülerin dışına çıkamazlar. Fakat bir kimse de bir başka kimseye benzemez, çünkü uzunluk, kısalık, şekiller ve renkler Allah'ın onlar üzerindeki fiilleridir, dolayısıyla onlar ne seçim önceliğine (takdim ihtiyar) sahiptirler, ne de değiştirme gücüne (kudret). Fakat Allah ezelde onların küfrü sonradan kendi arzularıyla seçeceğini bilmektedir. Ve Allah onların, (eğer) nefret ederlerse (küfür) onu yapmayacaklarını (terekû; o şeyin içine girmeme) da bilir, çünkü onlar, Allah'ın onları iman ve adalet konusunda denemek için kendilerine vermiş olduğu (veya ce'ale: yarattı) kapasite (istitâa) ile buna kapasiteleri vardır (kâdirîn).' Metnin bize verdiği üçüncü ana fikir ise; Allah'ın kula bir kudret bahşetmesi ve bu kudretle kulun kendi fiillerini gerçekleştirmesidir. Kula verilen bu kudret beraberinde seçme hakkını da getirmiştir, kul iyiyi ve kötüyü bu verilen kudretle temyize girişebilir. Hasan Basrî kulun özerkliğini ve sorumluğun nihayetinde kula ödül ve ceza verilmesi gerektiğini ilk olarak kula verilen kudret meselesinde ele alıyor. Dördüncü olarak ele aldığı konu ise; yapılan fiilin ilahî hükmü öncelemesidir. Örneğin; bir kişi yalan söylemeden önce ona yalancı hükmü verilemez, Hasan Basrî insanlar arasında genel geçer bir durum olan bu düşüncenin ilahi hükümde de bu şekilde olacağını dile getiriyor. Hasan Basrî' ye göre hüküm fiili gerektirir, fiil kudreti, kudret ise beraberinde mesuliyeti doğurur, metinde ifade ettiği ana mevzular bu sistem üzerine kuruludur. Hasan Basrî hükmün fiili gerektirmesini söyleyerek aslında kader mevzusunda mutlak iradenin içerisinde kulun özerkliğinin rolünü bize göstermiştir. Eğer Allah kullarına bir irade bahşetmeseydi onları bir ceza ve mükâfata da tabi tutamazdı, zira aksi adil bir Yaratıcı fikrini öteler. Allah'ın kuluna verdiği kudret onun iyiyi ve kötüyü ayırt ederek bir seçim yapmasına alan açar. 'Ey müminlerin emiri, Allah'ın: 'Sizden her kim, ileri gider (yetekaddeme) veya geri kalırsa (yeteahhara)' sözünü düşün. Allah'ın onlara kudret vermesi sebebiyle onlar ileri gider veya geri kalırlar. Dolayısıyla iyilik yapan kimse Cenneti hak edecek, kötülük yapan da Cehennemi (en-nar) hak edecektir. Eğer mesele yanlış görüş sahiplerinin iddia ettikleri gibi olsaydı, onların ne ileri gitme ve ne de geri kalma (yetenekleri) olmayacaktı. Ne ileri giden övülecekti, ne de geride kalan yerilecekti. Çünkü onların zannına göre bu, ne onlardandır, ne de onların elindedir (leyse minhum ve lâ ileyhim), fakat onlara yapılan bir şeydir (umile bihim). Allah onların cezalarından bahsederken 'onların yaptıklarından dolayı ceza' ve 'onlara önceden yazdığım ceza' (ketebtü) demeliydi, fakat 'onların yapmış olduklarından dolayı ceza' dememeliydi.' Bir iradeye sahip olan kul, kendi işlediği günahlardan yine kendisi sorumludur. Hasan Basri Kader Risalesi'nde bu durumu şöyle anlatır: 'Ey müminlerin emiri, Allah'ın karar (kaza) ve hükmü hakkında bilgisi olmayanların sapkın görüşlerini (el-ehvâ) terket ve Kitab'ın sana öğrettiğini anla. Çünkü Allah bu anlamda, kendisinin insanlara vermiş olduğu bir nimeti (geri alarak veya onun yerine zıddını vererek), onlar içlerinde olanı değiştirinceye (yozlaşma/bozulma) kadar değiştirmediğini (lem yekün muğayyiran ni'meten en'amehâ alâ kavmin) söyler Buna göre önce nimet Allah'tan gelmekte, fakat değiştirme (tağyir) insandan (el-ibad) olmaktadır. Çünkü onlar Allah'ın buyurduğu gibi, O'nun emirlerine itaat etmediler: 'Allah'ın nimetini inançsızlıkla (küfür; nankörlük anlamına da gelir) değiştirenleri (beddelû) ve halkının azap yurdu olan cehennemde alçalmalarına sebep olanları düşünmezmisin' Dolayısıyla nimet Allah'tan, değiştirme (tebdil) insandandır. Çünkü insanlar, Allah'ın emrettiklerini terk ettiler (terekû) ve yapılmasını yasakladığı şeyleri yaptılar (amilû). Bununla beraber Allah, 'kötülüğün (el-fevâhiş) ne gizlisine ne de açığına da yaklaş' buyurdu.' Dinimizde sürekli yapan, oluşturan, yaratan bir ilah anlayışı vardır fakat söz konusu insan iradesi olduğunda bütüne nispette değil yalnızca özerk alana nispet edilen bir ilah anlayışı ortaya çıkar. Bunun sebebi Allah'ın ilminin ezeli olmasının yanı sıra hüküm alanında Allah'ın iradesinin ne olacağının, eylemden önce değil ancak kişinin o eylemi işledikten sonra belirgin hale gelmesidir. Hasan Basrî Allah'ın, kulu hakkındaki hükmünü önceden değil kulun yapıp ettikleri sonucunda, süreç içerisinde şekillenecek bir hüküm olarak görmüştür. Kulun bir eylemi seçmesi sonucunda bir bakım hüküm kula ait olur kaza ise yapılan fiillerin vasfına ve Allah'ın nasıl takdir edeceğine dairdir. 'Ey Emirel Müminin! Bilmiş ol ki, Allah kullara yapılacak; işleri kesin olarak mukadder kılmamıştır, fakat şöyle yaparsanız size böyle yaparım, böyle yaparsanız size şöyle yaparım, diyor ve onları ancak yaptıkları amellere göre cezalandırıyor. Allah kendine ibadet, dua edilmesini ve kendinden yardım' dilenilmesini emrediyor. Eğer kullar Allah'ın. indinde olan ecri isterlerse; .Allah onlara yardım eder ve iyiliği elde etmek, kötülükleri bırakmak hususunda onlara muvaffak olmakta kolaylık gösterir. Allaha itaat edip yanındakini (ecir) isteyen kimse hakkında Allah'ın hükmü budur ki bence de söz budur.' Hasan Basri kimdir? 642 yılında Medine'de doğan ve Hz. Ömer başta olmak üzere birçok sahâbînin duasını alan Hasan-ı Basrî on iki yaşında Kur'an'ı ezberledi. Yetmişi Bedir gazisi olmak üzere 120 kadar sahâbî ile görüşme imkânı buldu. Daha sonra Vâdilkurâ'ya giderek burada kendini ilme verdi. Hz. Ali'nin halife olmasının ardından ailesiyle birlikte Basra'ya gitti ve ömrünü burada geçirdi. Pek çok sahâbîden hadis rivayet eden Hasan-ı Basrî tâbiînin en faziletlilerinden biri olarak kabul edilir. Hasan-ı Basrî, hem yaşayışında hem tavsiyelerinde ılımlı bir zühd anlayışı ortaya koymuştur. Zühdü, ahlâk kurallarına uyulmasını kolaylaştıran ve dinî görevlerin yerine getirilmesini sağlayan bir unsur olarak görür. Kur'an'a getirdiği serbest yorumları, hakîmâne sözleri, dünya ve âhirete bakış tarzıyla zâhid ve sûfîlere örnek olan Hasan-ı Basrî, tasavvufî hayatın vücut bulmasını sağlayan ve ona mânevî zemini hazırlayan takvâ sahibi tâbiîlerden kabul edilir.

Hasan Basri Kader Risalesi

Dinin geniş coğrafyalara yayılmasıyla ortaya çıkan yeni meseleler