İslam düşünce tarihinde psikolojinin öncüsü: Ebû Zeyd el-Belhî

🔹 Tarih boyunca insanlığın ilgisini çeken ruh sağlığına yönelik birçok isim, çeşitli tavsiye ve tedavi yöntemleri sunarak psikoloji tarihine katkı sağlamıştır. 🔹 Ebû Zeyd el-Belhî ise İslam düşünce tarihinde psikolojinin öncü isimlerden biridir. Belhî, psikolojik rahatsızlıkları nörotik ve psikotik olarak sınıflandırmış, insanın bireyselliklerini dikkate alan bir yaklaşım ortaya koymuştur. İslam alimlerinden vecizeler 🔹 İslam tarihinde ilk psikiyatrist olarak bilinen Belhi ile psikiyatrik tanı konulmaya başlanmıştır. Meṣâliḥu'l-ebdân ve'l-enfüs isimli eseri, İslam dünyasında hem tıp konusunda yazılmış ilk eserlerden olması hem de beden ve ruh sağlığını bir arada işleyen ilk eser olması hasebiyle büyük önem taşımaktadır. ↪ Eserin sadece tıp tarihine değil, psikoloji tarihine katkısı da büyüktür. 🔹 Belhi, tıp tarihinde ilk defa bedeni hastalıkların yanında, psikolojik hastalıkları da inceleyerek tedavi yolları üzerinde durmuş, bugün modern psikolojide karşımıza çıkan parapsikoloji, psikoterapi ve psikomatik sahalarını ilgilendiren konuları ele almıştır. 🔹 Çevresel etkenlere uyum sağlama konusunda güçlük çekmeye neden olan nevrotik hastalıkların yanında ahlaki kötülüklerin de insan ruhunda yaratacağı sonuçları düşünen Belhi, tıp, ahlak ve psikoloji alanlarını birleştirip hem ahlak ilmine hem de psikoterapiye işaret eder. İmam Gazali'den 10 Değerli Söz 🔹 Fizyolojik yapı, iklim, beslenme, uyku düzeni gibi faktörlerin insan sağlığına olan etkilerini inceleyen Ebu Zeyd Belhi, müziğin de beden ve ruh hastalıklarının tedavisinde önemli bir yeri olduğunu vurgular. 🔹 Kullandığı metotlar, onun ilmi seviyesini çok güzel bir şekilde ortaya koymaktadır. İnsanı ruh ve beden olarak tıbbî yönden tetkik, teşhis ve tedâvî usûlü, iki asır sonra İspanya'da yetişen ünlü bir İslâm âlimi İbn-i Zühr'ün eserlerinde görülür. 🔹 Belhi, insanların ruhsal rahatsızlıklara, bedensel rahatsızlıklara oranla daha fazla yakalandığını düşünür, hastalıklara yakalanmamak için akıllıca bir yaşam sürülmesini tavsiye ettiği gibi sağlığın bozulması durumunda da akla başvurulmasını önermektedir. 🔹 Yani hüznün zararlarından kaçınmak adına sahip olunan her şeyin bir şekilde yok olmaya tabiî olduğunu hatırlaması için aklın kullanılmasını tavsiye eder ve böylelikle yanlış davranışların getireceği zararlardan korunduğunu aktarır. Onun bu tavsiyesi modern psikolojideki 'kabul' yaklaşımı ile benzerdir. Muharrem ayı ilk 10 gün ibadetleri 🔹 Günümüzde bilişsel terapi olarak ifade edilen yöntemi Belhi o dönem, 'iç destek' ve 'dış destek' olarak ayırt ediyordu. İç destek, insanın aklında önceden hazırladığı düşünceleri bulundurması ve bunları zamanı geldiğinde kullanabilmesidir. Örneğin, öfkenin kendisine ve başkasına verebileceği zararları düşünüp kendine hatırlatmasıyla kendi duygularını yönetebileceğini söyler. 🔹 Günümüzde de Belhî'nin ifade ettiği bu iç destek yöntemi, değişken duygu durumlarında veya anında müdahale gereken durumlara karşı, insanlara kazandırılması gereken bir yöntem olarak görülür. Bugün modern psikolojide Belhi'nin iç destek yaklaşımına benzer olarak iletişim, sosyal ve duygu kontrolünü arttırabilmek adına bireylere beceri eğitimleri tavsiye edilir. 🔹 Tavsiye ettiği bir diğer tedavi yöntemi ise dış destektir. O'na göre bir insan dışarıdan gelen desteklere ve öğütlere daha fazla dikkat eder ve uygular çünkü insanın kendi görüşleri zaman zaman arzu ve istekleriyle iç içe geçmiş durumdadır. Böyle birinin düşüncesini duygularından soyutlaması mümkün olamaz. 🔹 Bu sebeple insan, sıkıntılarını giderebilecek ve işlerini düzenleyebilecek sağlıklı birine ihtiyaç duyar. Tıpkı bedenen bir hastalık yaşandığında doktora başvurulması gibi bugün psikoterapi olarak ifade edilen, bireyin ruhsal ve davranışsal bozuklularının düzenlenmesi ve genel iyilik halinin arttırılması için ruh sağlığı uzmanlarından destek alması bu 'dış destek' yöntemine eş değerdir. İbn Miskeveyh'in Mutluluk ve Felsefe kitabından cümleler 🔹 Ebû Zeyd el-Belhî, ruhi rahatsızlıklarından kurtulmaya çalışan bir kimse kendisine verilen bu dış desteği zamanla öğrenmeli ve bu sıkıntılardan nasıl kurtulacağını anlayarak, dışarıdan destek verecek birini bulamadığı zamanlarda kendini iç desteği ile teskin etmeye çalışmalı ve duygularını kontrol altına alabilmeyi tavsiye eder. ↪ Bu sebeple iç desteğin de yadsınamayacak öneminden dolayı kişinin bu çabasında kendisini geliştirmesi gerektiğini söyler. 🔹 Belhi, Meṣâliḥu'l-ebdân ve'l-enfüs isimli eserinde aşırı hüzün halinin ruha ve bedene yönelik zararlarını ise şöyle açıklar: 'Hüzün ve şiddetli ıstırâb, ruh! Hastalıklar arasında önemli bir yer işgal etmektedir. Bu hastalık, insanın kalbinde yer tutunca sıhhate zararlı olur. Istırâb, hüznün aşırı hâlidir ve yakıp kavuran bir ateşdir. Hüzün ise, bu ateşten geri kalan kor gibidir. Bu sebeple bedeni tahrib etmekte, bedenin sıhhatini bozmakta çok etkilidir. Meselâ normal arzuları değiştirip, bunlardaki tadı ve lezzeti yok eder. Huzur ve sürürün faydası neyse, hüzün de bu faydanın zıddını doğurur. Huzurlu insanın yüzü dâima güleçtir. Mahzun olanın yüzü ise tersine soluktur. Hüzün, bâzan çok sevilen şeyin elden çıkması ile meydana gelir.' Orta yolu tutmak: İtidal 🔹 İslam düşünürünün içinde yaşadığı dönemde ruh ve beden sağlığına yönelik yaptığı tespit ve tedavi yöntemlerinin birçoğu bugün klinik psikolojide uygulamalarında karşımıza çıkar. 🔹 Çağdaşı olan hekimlerin fiziksel hastalıklara önem verip, psikolojik hastalıkları göz ardı etmelerini eleştiren Belhi, ruh ve beden sağlığını bir arada ele alarak bedensel hastalıkların da ruhsal rahatsızlıklara yol açabileceğini aktararak tüm bu ilmi çalışmaları ile psikoloji ilmine büyük katkılar gerçekleştirmiştir.