İslam'ın yetimlere verdiği önem

Sözlükte 'yalnız olmak, tek başına kalmak' anlamındaki yütm kökünden türeyen yetim kelimesi çeşitli nesnelerin tekliğini ifade eder. Meselâ benzeri zor bulunan ve sedeften tek çıkan iri inci tanesine 'dürr-i yetîm', öncesinde ve sonrasında şiir olmayan tek beyte 'beyt-i yetim' denir. Bu anlamdan hareketle babası ölmüş çocuğa da yetim (çoğulu eytam, yetâmâ) adı verilir. Medine döneminde devlet gelirlerinden ganimet ve fey içinde yetimlerin hakkı olduğu bildirilmiş, bu hakkın ödenmesine gelirlerin harcama kalemleri arasında yer verilmiştir. Osmanlı döneminde yetim ve öksüzlerin eğitim ve öğretimi, meslek sahibi olmaları, her türlü bakım ve ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanırdı. 1874 yılında Şeyhülislamlık bünyesinde Meclis-i İdare-i Emvâl-i Eytâm kuruldu. Bu meclis, yetimlerin mallarını muhafaza etmek, tereke yazımında haklarını korumak, rüştünü ispat edenlerin mallarını kendilerine teslim etmek ve taşradaki eytam sandıklarını denetlemekle sorumluydu. Yetim ve öksüz çocuklara, sevgi dolu bir ortam hazırlamak, eğitimleriyle ilgilenmek, güzel ahlâk ve davranışlar kazandırmak, toplumun maddî-manevî sorumlulukları arasında görülmüştü. Bu doğrultuda, devlet desteğiyle açılan bir kurum olan darüleytamlarda çocukların ve gençlerin emniyet, güvenme, dayanma, korunma, sığınma, kabul görme, sayılma ve sevilme gibi temel duygusal ihtiyaçları büyük oranda karşılanmaya çalışılmıştı. Osmanlı'nın yetimler yurdu: Dârüleytâm Selçuklular'dan itibaren eytamhâne ve ıslahhâneler kurularak yetimlerin bakımı sağlanmaya çalışılmıştır. Eyyûbîler ve Memlükler döneminde yetimler için özel mekteplerin açıldığı, vakıfların tahsis edildiği bilinir. 'Yetimlere mallarını verin. Temizi pis olanla (helâli haramla) değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katıp yemeyin. Çünkü bu, büyük bir günahtır.' 8 Nisâ, 4/2 Kendisi de yetim olarak büyüyen sevgili Peygamberimiz, içinde yetiştiği toplumda yetimlere yapılan kötü muamelelere tanıklık etmiş biri olarak onların haklarının korunması hususunda son derece titiz davranırdı. Belki de toplum kesimleri içerisinde üzerlerine en çok eğildiği kesim dul ve yetimlerdi. Sehl b. Sa`d'ın rivayetine göre Peygamberimiz bir hadis-i şeriflerinde, 'Ben ve yetimi himaye eden kimse cennette şöylece beraber bulunacağız' Buhârî, 'Talâk', 25 buyurmuş ve işaret parmağıyla orta parmağını aralarını biraz aralayarak göstermiştir. Resûlullah ayrıca Allah rızası için yetimin başını okşayan kimseye elinin dokunduğu her saç teli kadar sevap verileceğini bildirmiş (Müsned, V, 250; Ebû Dâvûd, 'Edeb', 121), yetimlere ait malların ticaret yoluyla arttırılmasını istemiştir (Tirmizî, 'Zekât', 15). 'Müslümanların evleri arasında en iyisi içinde kendisine iyi davranılan yetim bulunan evdir. En kötüsü de, içinde, yetim bulunup da kendisine kötü davranılan evdir.' İbn Mâce, 'Edeb', 6. buyurarak yetimlerin sıcak bir yuvada korunup gözetilmesini teşvik etmiştir. 'Rüştüne erişinceye kadar, yetimin malına ancak en güzel şekilde yaklaşın, verdiğiniz sözü de yerine getirin. Çünkü söz (veren sözünden) sorumludur.' İsrâ, 17/34. Kur'ân-ı Kerîm, Mekke'de nâzil olmaya başladığı ilk yıllardan itibaren yetim meselesini ele almıştır. İlk vahiylerde -Hz. Peygamber (a.s)'e kendisinin de yetim olduğu hatırlatılarak- yetimlere iyi muamele yapılması emredilir. Ayet-i kerimelerde yetimlerin hukukunu gözetmeyen kimseler uyarılmıştır. Hadis-i şeriflerde ifade edilen yedi büyük günah arasında yetim malı yemek de geçmektedir. Efendimiz (s.a.s): 'Yedi helâk ediciden kaçının!' buyurmuş, Orada bulunan sahâbîlerin, 'Ey Allah'ın Resûlü! Bunlar nelerdir?' diye sormaları üzerine 'Allah'a ortak koşmak, sihir (büyü) yapmak, Allah'ın haram kıldığı bir nefsi haksız yere öldürmek, faiz yemek, yetim malı yemek, savaş meydanından kaçmak, evli, namuslu ve hiçbir şeyden haberi olmayan kadınlara zina isnat etmektir.' Buhârî, 'Vasâyâ', 23; Müslim, 'Îmân', 145. buyurmuştur. Ashaptan bir kişi Peygamberimize yetimleri oturtacak ayrı bir eve, yiyecek ve içecek verecek ayrı bir imkâna sahip olmadıklarını söyledi. İşte bu yanlış anlamayı bertaraf edip meseleyi açıklığa kavuşturmak üzere Müslümanları rahatlatan şu ayetler nazil olur. 'Dünya ve ahiret hakkında düşünesiniz, diye böyle yapıyor. Bir de sana yetimleri soruyorlar. De ki: 'Onların durumlarını düzeltmek hayırlıdır. Eğer onlara karışıp (birlikte yaşar)sanız (sakıncası yok). (Onlar da) sizin kardeşlerinizdir. Allah, bozguncuyu yapıcı olandan ayırır. Allah, dileseydi sizi zora sokardı. Şüphesiz Allah mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir.' Bakara, 2/220 'Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler, ancak ve ancak karınlarını doldurasıya ateş yemiş olurlar ve zaten onlar çılgın bir ateşe (cehenneme) gireceklerdir.' Nisâ, 4/10.

İslam'ın yetimlere verdiği önem

Medine döneminde yetim hakkı