Kağıttan ırmağa: Medeniyetimiz

◾ İslam tarihinde kitaplara büyük bir önem atfedildi. Bu atıfların nihayetinde ise ortaya büyük bir kitap medeniyeti çıktı. Şüphesiz ki Tefsir, Hadis, Kelam ve Felsefe gibi İslam medeniyetinin kurucu alanlarında müellifler birçok eser neşretti ve bu eserler büyük bir özen ve ihtimam ile istinsah edildi. İstinsah ne demek? Kopyalamak, çoğaltmak anlamlarına gelir. ◾ Ancak Kur'an-ı Kerim'i barındırması sebebiyle mushaflara verilen önem ve ihtimam, her zaman daha fazladır. Estetik bir ölçü olarak 'sünnet' ◾ Yapılan bilimsel çalışmalar, insanoğlunun ilk dönemlerden itibaren değerli bulduğu ve kendinden sonraki nesillere aktarmak istediği bilgileri sert cisimlerin üzerine kazıdığını gösterir. ◾ Evvela yazı işi için taşlar kullanıldı. Lakin zamanla çeşitli malzemeler belli işlemlerden geçirilerek yazıya uygun hale getirildi. Bunun nihayetinde yazı, medeniyeti şekillendirmeye başladı. İslam uygarlığında gelişen bilim Avrupa'ya nasıl ulaştı? ◾ Papirüs, milattan önce 4000 yılında Nil Nehri'nin kenarında yetişen cyperus papyrus bitkisinden elde edilmiştir. Parşömenin icadı ise bir zorunluluk neticesindedir. ◾ Epiphanes, Bergama'ya papirüs ambargosu uygulayınca burada yazı için deriler özel yöntemlerle terbiye edilmiş, sonra da bu derilere 'Bergama' işi anlamında pergamen denilmiştir. Şehirlerinden kan sızan medeniyet: Vahşi Batı ◾ Bu gibi malzemelerin icadıyla beraber farklı milletler kağıt üretimi ile alakalı çeşitli malzemeler kullanmaya başladılar. Hz. Peygamber'in (SAV) döneminde üzerine yazmak için tahtadan yapılmış tabletler, develerin kürek kemikleri, hurma ağacı yapraklarının orta damarı, ince beyaz taş ve kırık seramik parçaları kullanıldı. ◾ Hicaz'da en çok, özel üretilmiş deri kullanılırdı. Ashab-ı Kiram da Kur'an-ı Kerim'in ince deriye yazılması hususunda icmâ etmişlerdir. Bu işlem Harun Reşid'in hilafetine kadar etti, onun zamanında ise tamamen kağıt kullanımına geçildi. Görünüyorum O Halde Varım ◾ Peygamber Efendimiz (SAV) vefat etmeden evvel Kur'an-ı Kerim'i yazma gayreti içerisinde olan sahabîler vardı. Übey b. Ka'b, Muaz b. Cebel, Ebu'd-Derda, Zeyd b. Sabit, Sa'd b. Ubeyd ve Ebu Zeyd'den oluşan altı sahabî (RA) Kur'an-ı Kerim'in tamamını yazdılar ancak bir kitap haline getirmediler. ◾ Ulemâmız bunun sebebini, Resulullah'ın (SAV) bazı ayetlerin neshedilebileceğini düşündüğünden dolayı bir Mushaf tertip edilmesini emretmemesi olarak zikreder. Bunun dışında bazı kısımları yazan sahabîler de vardı. Alev Alatlı'nın kaleminden 'Batı'ya Yön Veren Metinler' ◾ Peygamber Efendimiz'in (SAV) irtihalinden altı ay sonra Hz. Ebubekir'in (RA) hilafeti döneminde, Kur'an-ı Kerim'in bütün sureleri bir kapak altında toplandı. Bunun nedeni ise, peygamberlik iddiasıyla ortaya atılan Müseylemetü'l-Kezzâb ile yapılan savaşta 700 Kur'an hafızının şehit olmasıdır. ◾ Bu kadar büyük bir kayıp Hz. Ömer'i (RA) endişelendirdi. Böylece Kur'an-ı Kerim'in Mushaf hâline getirilmesini Hz. Ebubekir'e (RA) teklif etti. Dünyayı işgal eden dil: İngilizce ◾ Hz. Ebubekir (RA) meseleyi düşündükten sonra bu işi güçlü hafızası ve zekasıyla tanınan, Resulullah'ın (SAV) emriyle İbranice'yi 17 gün gibi kısa bir sürede öğrenen Zeyd b. Sabit'e (ra) teklif etti. ◾ Bu teklifin hikayesini Zeyd b. Sabit'ten (ra) dinleyelim: ◾ 'Ebû Bekr Yemâme'deki şehitlerden sonra beni çağırdı. Yanında Ömer b. Hattâb da bulunuyordu. Ebu Bekr bana şu sözleri söyledi: Ömer bana geldi ve 'Yemâme gününün şiddetli harbinde Kur'an hafızlarından birçoğu şehit oldu. Ben diğer cephelerde de harplerin şiddetli olup Kur'an hafızlarının şehit edilmelerinden, bu sebeple de Kur'an'dan büyük bir kısmın zayi olup gitmesinden endişe ediyorum. Binaenaleyh ben senin, Kur'an'ın kitap hâlinde toplanmasını emretmeni düşünüyorum, dedi. Ben Ömer'e: Resûlullah'ın (sas) yapmadığı bir işi nasıl yaparsın? dedim. Nihayet Allah benim göğsümü bu işi için açtı ve ben de Ömer'in düşündüğü bu işte onun gibi düşündüm. Zeyd dedi ki: Bu sözlerden sonra Ebû Bekr, bana hitaben şunları söyledi: Sen genç ve akıllı bir erkeksin, biz seni hiçbir kusurla itham etmiyoruz. Sen Resûlullah'ın (sas) vahyi için yazıyordun. Binaenaleyh sen Kur'an'ı tetebbu' et ve onu bir araya topla! Zeyd buna karşı: Vallahi bana bir dağın nakledilmesini teklif etseydiler bu bana, Kur'an'ı toplama işinden daha ağır olmazdı' dedi. Zeyd dedi ki: Sizler, Resûlullah'ın (sas) yapmadığı bir işi nasıl yapıyorsunuz? Ebû Bekr: Allah'a yemin ederim ki bu hayırlı bir iştir, dedi. Ve Ebu Bekr bana müracaata devam etti. Nihayet Allah, Ebu Bekr'le Ömer'in akıllarını yatırdığı ve göğüslerini ferahlandırdığı bu işe benim de aklımı açtı ve gönlümü ferahlandırdı…' (Buhari) Kur'an-ı Kerim'in kitap haline getirilmesi ◾ Gerçekten de ifade edildiği gibi 'bir dağın nakledilmesinden' daha ağır bir yükü taşıyan Zeyd b. Sabit (RA) başkanlığındaki komisyon, Kur'an-ı Kerim'i Mushaf haline getirdi. Bu işlemde belirli usûller kullanıldı. ◾ Öncelikle, bütün üyeler Kur'an-ı Kerim'i Peygamber Efendimiz (SAV) döneminde hıfzetmiş ve yazmış kişilerden oluşuyordu. Onlar bir ilanla, Hz. Peygamber (SAV) döneminde yazdırılan ve ezberlenenlerin komisyona iletilmesini istedi. Bir maneviyat iklimi: Bayram ◾ Kurul, getirilen parçaların kabulü için kişinin deri parçaları üzerinde yazan âyetleri hıfzetmiş olma şartını koştu. Ayrıca, bu düzlemleri getiren kişilerden bunların Kur'an vahyi olduğuna dair iki şahit sunmaları istendi. ◾ Bunun tek istisnası Huzeyme b. Sabit el-Ensarî'nin getirdiği Ahzab Suresi 23. Ayet-i kerimesidir; çünkü Hz. Huzeyme (RA) bizzat Peygamber Efendimiz tarafından (SAV) 'zü'ş-şehâdeteyn' (iki şahit gücünde olan kimse) lakabıyla anılır. Osmanlı'dan Asya'ya uzanan bir gelenek: Songkok ◾ Lakin zamanla toplanan bu mushaf da ümmete yetmemeye başladı. Hz. Ömer (RA) ve Hz. Osman (RA) döneminde ise kıraat farklılıklarından dolayı sorunlar yaşanmaya başladı. ◾ İslam devletinin sınırları çokça genişlemiş, bu da Kur'an-ı Kerim'in farklı coğrafyalarda okunmasını gerektirmişti. Azerbeycan ve Ermenistan cephelerinde muhtelif şehirlerden gelen mücahitler arasında kıraat farklılığından dolayı sorunlar yaşanmaya başlandı. İmam Gazzali'nin emirlere nasihatleri ◾ Bu sıkıntıyı fark eden Hz. Osman (RA) 'Toplanın ey Muhammed'in ashabı! İnsanlara bir 'imam' yazın!' demiştir. Hz. Ebubekir (RA) döneminde komisyon üyesi olan Zeyd b. Sabit (RA), Abdullah b. Zübeyr (RA), Said b. As (RA) ve diğer dokuz kişiden müteşekkil kurul Kureyş lehçesini esas alarak bir 'İmam Mushaf' yazmış ve bu mushaf çoğaltmıştır. * Hz. Osman'ın (RA) 'imam yazın' demesi örnek bir mushaf, önder bir mushaf manasına gelir. ◾ Heyette bir kelime hariç herhangi bir ihtilaf yaşanmamıştır. Bu şekilde bu büyük sıkıntı hafifledi ve 'İmam Mushaf' çoğaltılarak İslam beldelerinin büyüklerine gönderildi. Geçmişin gölgesinde: Ayşe Hümeyra Ökten'in hatıraları ◾ İmam Mushaf hazırlandıktan sonra Hz. Ebubekir (RA) döneminde hazırlanan Mushaf, Hz. Hafsa'ya (R.ANHA) verildi. Kur'an-ı Kerim'in yedi nüshasından biri Medine'de bırakıldı. Kalan nüshalar ise Mekke, Kûfe, Basra, Yemen, Şam ve Bahreyn'e gönderildi. ◾ Bu Mushaflar şu an, Taşkent Eski Eserler Müzesi, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul Türk İslâm Eserleri Müzesi, Kahire el-Meşhedü'l-Hüseynî, Londra British Library ve St. Petersburg Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi'nde sergileniyor. En güzel elbise: Takva ◾ Mushaf yazımı birçok sanata da konu oldu. Bunların başında yazıyla olan münasebeti nedeniyle hat sanatı gelir. Hat sanatı ve Mushaf kültürü ilişkisine değinmeden önce, İslamiyet'in zuhur ettiği dönemdeki yazı karakterlerinden bahsetmemiz gerekir. ◾ Eski dönemde iki tip yazı vardı. Birincisi, Nabatîlerden gelen, eğri ve yuvarlak çizgilerden oluşan ve yazan kişinin yorumlamasına açık 'meşk' adı verilen yazı tipi; ikincisiyse geometrik, düz ve köşeli hatlarıyla bilinen ve daha düzenli olan 'cezm' denilen yazı tipidir. İmam Şafii Divanı'ndan inciler ◾ Kureyş'te on yedi kişi bu yazı tiplerini biliyordu. Kur'an kitabeti meselesi ortaya çıkınca diğer yazı tipine göre daha düzenli olan 'cezm' tipi yalnızca Kur'an yazımına tahsis edildi. ◾ Mushaflar Hz. Osman (RA) döneminde istinsah edilmeye başlandı. Emevîler döneminde ise bu işlem hızlandı ve birtakım sanatlara da konu olmaya başladı. Hz. Peygamber'in öğretici vasıfları ◾ Bu sebepten dolayı yazı sanatının diğer İslam sanatlarına nazaran daha hızlı bir gelişim gösterdiği söylenebilir. Bu dönemde Ebu'l-Esved ed-Düelî harfleri harekeler, Nasr b. Asım ve İbn Ya'mer harflerin noktalamalarını yapar ve Halil b. Ahmed Arap yazısını bugünkü şekline getirir. ◾ Abbasîler döneminde ise mevzun hatlarda ciddi değişiklikler yapıldı, onuncu yüzyılda ise neshî yazı kufî yazının yerini tamamen aldı. Osmanlı dönemindeki Mushafların çoğu nesih hattı iledir. İslam kubbelerinin etkileyici formu: Çarkıfelek ◾ Yazma Mushafların isimlendirilmesi ebatlarına göredir. En büyük ebatlı olanlara 'cami (rahle) boy', bunların yarısı kadar onlara 'kebirî kıt'a Mushaf', bunların da yarısı kadar olanlara 'veziri kıt'a Mushaf', bunların yarısı kadar olanlara 'rubu' kıt'a Mushaf', bunların da yarısı kadar olanlara 'sümün kıt'a Mushaf' denilir. ◾ Bir de sancakların üzerine takılması için yazılan altıgen ve sekizgen şeklindeki çok küçük Mushaflar vardır. İlahi bir terbiye metodu: İmtihan ◾ Mushaflardaki satır tertibinde tevhid ilkesi gözetilmiştir. 'Allah tektir, teki sever' düsturu mucibince bir sayfada bulunan satır sayısı tek sayılarcadır. Bir diğer konu da Kur'an kitabetinde hafızlık yapan kişilere kolaylık sağlanmasıdır. ◾ 'Âyet-berkenar' adı verilen mushaflarda, sahife sonlarına gelecek kelimeler dikkate alınmış ve bu mushaflar on beş satırlı olacak şekilde düzenlenmiştir. Son dönem Osmanlı hattatlarından Hasan Rıza Efendi bu tip mushaf kitabetiyle tanınır. İslam sosyolojisini mimarlığa nakşeden bilge: Turgut Cansever ◾ Mushaf kitabetinde hattatlarımızın riayet ettiği edeplerden biri de kitabete onuncu cüzden itibaren başlamalarıdır. Şüphesiz ki her hattat, kendisini yazarak geliştirir. ◾ Bunun için Kur'an kitabetinde bulunan hattatlar, ortadaki cüzden sonuna kadar yazarlardı; çünkü tekamül ettikleri kısmın Kur'an'ın baş tarafına denk gelmesini ve okuyan kişiye şevk vermesini isterlerdi. Kur'an-ı Kerim'de geçen peygamber duaları ◾ Bununla birlikte, kitabetlerinin herhangi bir engel nedeniyle son bulmamasını isteyen bazı hattatların kitabete Fetih Sûresi'yle başladıkları da vâkidir. ◾ Kültürümüzde bazı hattatlar mushaf kitabetiyle tanınırlar. Kebecizade Mehmed Vasfi Efendi, Seyyid Mehmed b. Ahmed, Eğrikapılı Mehmed Rasim, Büyük Derviş Ali, Ahmed Karahisarî ve Şeyh Hamdullah bunlardan bazılarıdır. Kur'an-ı Kerim'e gösterilen edep ve adaplar ◾ Tarihteki ilk matbu 'Mushaf' ise ilk kez 1694 yılında Hamburg'da basılır. Osmanlı topraklarındaki ilk matbu mushaf ise tarihinde ihtilaf bulunmakla beraber 1874 tarihlidir. ◾ Bazı oryantalistler matbuata bu kadar geç bir tarihte geçilmesini bir bağnazlık olarak göstermeye çalışır. Halbuki bu durum, medeniyetimizin koruma refleksi ile alakalıdır. Osmanlı'nın Filistin topraklarına miras bıraktığı kadim camiler ◾ Ancak bu durumun temelinde Kur'an'ı Kerim'e duyulan saygı ve mushaf kültürünün büyük bir iş koluna kaynaklık etmesi yatar. Mushaflarda her harfin insanın elinden çıkması önemsenir. ◾ Ayrıca, mushaf kitabeti tezhip, cilt, aharlı kâğıt imali, mürekkep yapımı ve divitçilik gibi yan dalları da beraberinde getirdi. Allah'ın yasakladığı huy: Kibir ◾ Luigi Ferdinando Marsigli bir eserinde sadece İstanbul'da bu alanlarda çalışan doksan bin meslek erbabının olduğunu söylemektedir. ◾ Bu bile mezkûr tutumun ne kadar normal olduğunu ve bunun bir bağnazlık olmadığını gözler önüne sermektedir. ◾ Mushaf kültürümüzle ilgili bir diğer konu da cilt ve tezhip sanatlarıdır. Bu konudaki çalışmalar, hat kültürü kadar derinlemesine yapılamamakta. Zira yazma mushafların hemen hemen hiçbirinin üzerinde mücellit ve müzehhiplerin isimleri yazılmamıştır. ◾ Bunun sebebi üzerine düşünen uzmanların tahmini, mezkûr işlemlerin nakkaşhanelerde ekipler tarafından yapılmış olmasıdır. Mushaf ciltleri ve mahfazasında inci, elmas, yakut, zümrüt ve fîruze gibi kıymetli taşların kullanılması kültürümüzde mushafa ne denli bir kıymet verildiğini gözler önüne serer. Said Halim Paşa ve klasik eseri: Buhranlarımız ◾ Nihayetinde bizim şifa kaynağı bildiğimiz, kabul ettiğimiz Kur'an-ı Kerim'e verdiğimiz önemin hiçbir kültürde rastlanmayacak derecede büyük olduğu kanıtları ile ortadadır. ◾ Bu ihtimam beraberinde sair kitaplara olan dikkat ve rikkati de getirir. Kur'an-ı Kerim'in 'Kitap' olarak anılması dahi tek başına kitaplara ve kütüphanelere önem verdiğimizi göstermeye kâfi gelir. Efendimizin dilinden tükenmeyen hazine: Kanaat