Müslümanların kıblesi ne zaman değişti?

Diğer semavî dinlerde olduğu gibi İslam'da da ibadetin belli bir yöne dönmek suretiyle ifası, hem ibadet disiplini hem de kişinin manevi bir merkezle bütünleşmesi açısından gerekli görülmüştür. Bu durum, insanın Allah'la bütünleşmesi için önemli bir vasıtadır. Bunun yanında bu bütünleşme ve birliğin (tevhid) sosyal alandaki tezahürü de aynı manevi merkeze yönelen insanların (ümmet) birliğini temsil etmesi nedeniyle büyük önem taşır. İslam'da kıblenin önemini Peygamber Efendimiz hadis-i şerifinde şu söz ile vurgulamıştır: 'Sizden biri kıbleye yöneldiği zaman Allah'a yönelmiş olur.' Resul-i Ekrem Efendimizin 'Kim bizim namazımızı kılar, kıblemize yönelir, kestiğimiz hayvanın etini yerse o Allah'ın ve resulünün güvencesi altındaki Müslümandır; Allah'ın verdiği güvenceyi bozmayın' meâlindeki hadisi de kıblenin önemini vurgulayan bir diğer hadis-i şeriftir. Bu hadislerin ilki kıblenin iç ve manevi, ikincisi de dış ve maddî alandaki işlev ve önemini ortaya koyar. Kıblenin önemini vurgulayan aynı muhtevadaki diğer bazı hadisler, Resûl-i Ekrem'in davetini kabul eden Müslümanları diğer din bağlılarından ayıran ve İslam ümmetine mensubiyetin görünürdeki işaretleri olan belli başlı davranışları açıklar. Namazın bir şartı ve parçası olduğu halde kıblenin ayrıca zikredilmesi de ona atfedilen önemi gösterir. Kur'an-ı Kerim'de kıble kelimesi beş ayette yedi defa tekrarlanır. Bakara suresi 142-145 ayetlerinde; Yûnus suresinin 87'nci ayetinde, konuyla ilgili hükümler ayrıca muhtelif ayetlerde (Bakara 115, 146-150) ve birçok hadiste yer alır. Yûnus suresindeki ayette kıble çeşitli yorumlara göre namazda yönelinecek taraf şeklindeki terim anlamıyla veya mecazen mescid manasında geçmekte, Bakara suresinin 115'inci ayetinde doğunun da batının da Allah'a ait olduğu, hangi tarafa dönülürse dönülsün Allah'ın zâtıyla karşılaşılacağı ifade edilir. Bakara suresindeki diğer ayetler ise (142-150) kıblenin nihaî olarak Kudüs'ten Kâbe istikametine çevrilişini ve bu konuda meydana gelen polemiklere verilen ilâhî cevabı konu edinilir. Namaz dışındaki diğer bazı ibadet ve davranışlarda kıbleye dönülmesiyle ilgili fıkhî ahkâm ise daha çok bu konudaki hadislere dayanır. İslam kaynaklarına göre Kâbe, Hz. İbrahim'den beri kıble idi. Kıblenin Kâbe'ye çevrilmesi üzerine Yahudilerin takındığı tutumu kınayan ayetlerde (Bakara, 144-146) Ehl-i kitabın gerçeği bilmekte, fakat gizlemekte olduğunun ifade edilmesi müfessirlerce bu hususun onlara gönderilen ilâhî kitaplarda da teyit edildiği şeklinde yorumlanır. İslamiyet'in zuhurundan önce Hanifler de Kâbe'ye saygı gösteriyor ve ona doğru yönelerek namaz kılıyorlardı. Putlara tapmayan ve ilk Müslümanlardan olduğu bilinen Ebû Zer el-Gıfârî'nin belirttiğine göre Müslüman olmadan iki veya üç yıl önce namaz kılmaya başlamış, hangi tarafa döndüğü sorulduğunda da 'Rabbimin beni döndürdüğü tarafa' cevabını vererek belirli bir istikamet aramadığını ifade etmiş, Mekke'ye geldiğinde de Kâbe'nin yanına gidip Müslümanlığını ilân etmiştir. Hz. Peygamber'in hicretten önce on yıl boyunca kıble olarak hangi tarafa yöneldiği konusunda kesin bir bilgi bulunmamakta, bu hususta üç farklı rivayet zikredilir. Katâde'den nakledilen rivayete göre Resûl-i Ekrem Mekke döneminde Kudüs'e yönelerek namaz kılmıştır. İbn Cüreyc, Resûlullah'ın önceleri Kâbe'ye, daha sonra Kudüs'e yönelerek namaz kıldığını kaydeder. Bu iki rivayet çerçevesinde ensarın da hicretten önce iki veya üç yıl boyunca Kudüs'e doğru namaz kıldığı belirtilir. Peygamber Efendimiz müşriklerin planını nasıl bozdu? İbn Abbas'tan nakledilen ve bu iki görüşü telif eden rivayete göre ise Hz. Peygamber Kâbe'yi önüne alarak Kudüs'e doğru namaz kılmaktaydı. İbn Abbas, namazın Miraç gecesi Kudüs'e doğru farz kılındığını kaydeder. Medineli Müslümanlardan olup İkinci Akabe Biatı'na katılan ve Resûl-i Ekrem'e ilk biat eden Berâ bin Ma'rûr, Kâbe'ye arkasını dönmeyeceğini belirterek Mekke'ye doğru namaz kılarken diğer Müslümanlar Hz. Peygamber'in Kudüs'e yöneldiğini ileri sürerek ona uymadılar. Mekke'ye geldiklerinde Berâ durumu Resûlullah'a anlatınca böyle yapmamasını ve bulunduğu kıble üzerine sabretmesini istemiş, o da Kudüs'e yönelerek namaz kılmıştır. Mekke dönemiyle ilgili rivayetlerin farklılığına karşılık hicretten sonra belli bir süre Kudüs'ün kıble olduğu hususunda görüş birliği vardır. Peygamber Efendimiz, Medine'ye geldiğinde Tevrat'ta kendisi hakkında bilgi sahibi olan Yahudilerin çoğunlukta bulunduğunu görünce onlarla iyi ilişkiler kurup kendisine tâbi olmalarını umarak namazda yine kutsal bir mabedin (Mescid-i Aksâ) yer aldığı Kudüs'e yöneldi. Bu uygulamanın dayanağı konusunda Resûl-i Ekrem'in muhayyer bırakıldığı ve onun da belirtilen amaçla tercihini Kudüs yönünde kullandığı yahut bunu Allah'ın emriyle yaptığı şeklinde ulemâ arasında iki farklı yaklaşım mevcuttur. Bu iki yaklaşım, aynı zamanda Kur'an'ın sünneti neshedip etmeyeceği konusundaki görüş ayrılığının da gerekçelerinden biridir. Medine döneminde Kudüs'ün ne kadar süreyle kıble olarak kaldığı hususuna gelince 9, 10, 13, 18, 19 ay veya 2 yıl gibi isnadı zayıf rivayetler bir tarafa bırakılırsa genel olarak hicretten 16 veya 17 ay sonra kıblenin Kâbe'ye çevrildiği kabul edilir. Bu süre içinde Peygamberimiz Kudüs'e yönelerek namaz kılmakla birlikte ilgili ayette de, 'Biz senin yüzünü gökyüzüne çevirdiğini biliyoruz. Şimdi seni hoşnut olacağın kıbleye döndüreceğiz' (Bakara, 144) denilerek işaret edildiği üzere Kâbe'nin kıble yapılmasını arzulamakta ve bu hususta bir vahiy beklemekteydi. Hz. Ömer nasıl Müslüman oldu? Bu arzunun, Yahudilerin 'O ve ashabı kıblelerinin neresi olduğunu bilmiyorlardı, biz öğrettik' veya 'O bize muhalefet ediyor, ama kıblemize uyuyor' şeklindeki sözlerinden duyduğu üzüntüden kaynaklandığı yahut Yahudilerin İslam'a girmesinden ümidini kesmesi, Kâbe'nin Hz. İbrâhim'in kıblesi olması ve Araplar'ı İslâm'a davet için daha uygun bulması sebebiyle bunu arzuladığı kaydedilir. Ayetin devamında yer alan, 'Artık yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir. Siz de -ey inananlar- nerede olursanız olun yüzlerinizi ona doğru çevirin' hükmü bu dua ve beklentinin ilahi irade tarafından onaylandığını ve kalıcı bir ilke olarak vazedildiğini bildirmekte, müteakip ayetler de Ehl-i kitap ile Müslümanların kıblelerinin kesin bir şekilde ayrıldığını vurgulayarak Kâbe'ye dönme hükmünü pekiştirmektedir (Bakara 145, 148-150). Kıblenin Kudüs'ten Kâbe yönüne çevrilişinin öğle veya ikindi namazı sırasında gerçekleştiği ve namazın iki rek'atının Kudüs'e, son iki rek'atının Mekke'ye yönelik kılındığı yahut vahyin namaz dışında indiği ve ilk olarak ikindi namazının Kâbe'ye yönelik kılındığı şeklinde farklı rivayetler nakledilir. Ayrıca Peygamberimizin Mescid-i Nebevî'de öğle namazını kılarken kıblenin değiştiğine dair bir rivayet nakledilirse de Bişr b. Berâ b. Ma'rûr'un annesini ziyarete gittiğinde Benî Selime Mescidi'nde öğle namazı kıldığı sırada kıblenin değiştiği ve bundan dolayı da buranın Mescidü'l-kıbleteyn diye anıldığı rivayeti daha sağlam kabul edilir. İkindiyle ilgili rivayet de Kâbe'ye doğru tam olarak kılınan ilk namaz olarak yorumlanabilir.

Müslümanların kıblesi ne zaman değişti?

İSLAM’DA KIBLENİN ÖNEMİ