Nefis nedir? Nefis hakkında ayet ve hadisler...

Sözlükte öz varlık, kişilik olarak tanımlanan nefis; insanın içindeki olumsuz duyguların, isteklerin ve kötü fiillerin kaynağıdır. Kur'an ve hadislerde nefsin çeşitli niteliklerinden söz edilir. Kur'an-ı Kerim'de, Hz. Yusuf'un dilinden nefis şöyle anlatılır: 'Yine de ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis, Rabbimin acıyıp koruması dışında, daima kötülüğü emreder; şüphesiz Rabbim çok bağışlayan, pek esirgeyendir.' Yûsuf, 12/53. Yusuf suresinin tefsiri 📙 ve okunuşu 🔊 Nefsinin isteklerine boyun eğen, aklını kullanarak arzularını kontrol edemeyen kişi hüsrana uğrar. Yüce Rabbimiz, Kur'an-ı Kerim'de bu hususu bizlere şöyle hatırlatır: 'Nefse ve onu şekillendirip düzenleyene; ona kötü ve iyi olma kabiliyeti verene yemin olsun ki, nefsini arındıran elbette kurtuluşa ermiştir. Onu arzularıyla baş başa bırakan da ziyana uğramıştır.' Şems, 91/7-10. Şems suresinin tefsiri 📙 ve okunuşu 🔊 İnsanlık tarihi, nefsine uyup kendini ve yaşadığı toplumu felakete sürükleyen örneklerle doludur. Hz. Âdem'in çocuklarından biri olan Kâbil, hırsına, hasedine yani nefsine uymuş ve kardeşi Hâbil'i öldürmüştür. Hz. Yakub'un oğulları, nefislerinin esiri olmuş, kıskançlıkları yüzünden kardeşleri Hz. Yusuf'u kuyuya atmıştır. Firavunlar, Nemrutlar, Karunlar, Ebu Cehiller hep nefislerinin peşinden koşmuş, vahyin rehberliğine sırtlarını dönmüş, kimi tahtına, kimi gücüne, kimi servetine, kimi de benliğine güvenmiş, hem dünyada zelil hem de ahirette azaba düçar olmuşlardır. Kur'an-ı Kerim'de nefsine esir olanlar; 'İşte bunlar hayvanlar gibi hatta daha da aşağıdadırlar. İşte bunlar gafillerin ta kendileridir.' (A'râf, 7/179.) ayetiyle tarif edilir. A'râf suresinin tefsiri 📙 ve okunuşu 🔊 Resûl-i Ekrem, bir hadislerinde şöyle buyurur: 'Akıllı kişi, nefsine hâkim olan ve ölümden sonrası için çalışandır. Zavallı kişi ise, nefsinin her türlü arzu ve isteklerine uyan ve buna rağmen hâlâ Allah'tan iyilik temenni edendir.' Tirmizî, Sıfâtü'l-kıyâme, 25; İbn Mâce, Zühd, 31. Fikriyat e-kitap uygulamasında yer alan Mümin için asıl olan, nefsini lanetlemesi değil, onu terbiye etmesi ve güzel huylarla donatmasıdır. Mevlana, Mesnevi'de insan-ı kâmil olmaya talip olanlara bu zorlu yolun inceliklerini, sırlarını, zorluklarını anlatırken hakiki bir mürşit olarak yolun tehlikeleri konusunda da rehberlik eder; Hz. Peygamber'in; 'Allah'ım! Beni bir an bile nefsimle baş başa bırakma!' duasındaki ikaza dikkat çeker. Zira bu yola baş koyanların manevi tekâmülüne en büyük engel, insanın Rabbine yaklaşma yolunun en güç geçidi nefistir. Hz. Mevlana; insanın yaratılış itibarıyla hayvanlardan daha aşağı veya meleklerden daha muazzez olma aralığını şu hadis-i şerifle anlatır: 'Şüphesiz Allah melekleri yarattı, onlara akıl verdi. Hayvanları yarattı, onlara da nefis verdi. İnsanı yarattı, insana hem akıl hem de nefis verdi. İnsanlardan kimin aklı nefsine galip gelirse, meleklerden daha yüksektir. Kimin de nefsi aklına galip gelirse o da hayvanlardan aşağıdır.' Mesnevi'de Mevlana, hikâyeler aracılığıyla bize öğütler verir: 'Rüyasında saltanatını yıkacak bir peygamberin dünyaya geleceğini gören Firavun, bazı tedbirler alır. Önce bütün eşleri birbirinden ayırarak beklenen peygamberin doğmasını engellemek ister. Daha sonra müneccimlerden bu çocuğun dünyaya geldiğini öğrenince, o yıl doğan bütün erkek çocukları öldürtür. Hz. Musa'nın annesi çocuğunu ölümden korumak için, onu beşiğiyle Nil'e bırakır. Suda sürüklenen beşik, Firavun'un sarayı önüne gelir. Firavun'un eşi çocuğun ölümüne mani olur, onu himayesi altına alır. Böylece Firavun'un bütün tedbirleri boşa gider ve Hz. Musa'yı evinde büyütmeye başlar. İnsanoğlu da düşmanını hep dışarıda arar, suçunu yüklenmek istemez ama en büyük düşmanı bünyesindeki nefistir.' Nefis şeytanın yardımcısı, insanın en yakınında bulunan, en büyük düşmanıdır. İnsanın bu düşmandan korunmasını sağlayan ise aklıdır. Akıl ve nefis birbirine tamamen zıttır. Nefis yalnızca isteklerinin peşinde koşar; akıl ise her işin sonunu düşünür, iyiyi ve kötüyü birbirinden ayırmamıza yardım eder. Gazali'ye göre kalp, ruh, nefis ve aklın birbirinden farklı birçok anlamı vardır. Ancak bu dört kavram rabbani ve ilâhî latifeyi ifade etme noktasında birleşir ve bu bağlamda eş anlamlıdır. Allah'ın Âdem'e üflediği ruh ile itminana ererek Allah'a dönen nefis aynı şeydir. Bu anlamda nefse kalp de denir. Fahreddin er-Razi tarafından söz konusu edilen ve İbn Kayyim el-Cevziyye tarafından da benimsenen bir görüşe göre nefis nurani, ulvî, şerefli, latif ve canlı bir cisim olup mahiyeti itibarıyla olan bedenden ayrı bir şeydir. Muhyiddin İbnü'l-Arabî'ye göre insan üç unsurdan oluşur: Cismanî vücut (beden), nefis ve ruh. Cismani vücudu mekanda yeri, zamanda süresi olan, bozulan ve değişen maddî bir sûret olarak tanımlayan İbnü'l-Arabî nefsin üç niteliğinden bahseder. Bunlar nebatî, hayvanî ve aklî nefislerdir. Akli nefis akıl değildir, akıl onun tâlî bir özelliğidir. Nebatî nefsin baş görevi yiyecek aramak ve onu uzviyete dönüştürmektir. Hayvanî nefsin yeri kalptir, maddidir, bütün insan ve hayvanlar hayvani nefis sahibidir. Aklî nefis ise mutlak zatıyla kavrayıcıdır, bütün günahlardan arınmış ve hür olarak doğmuştur; yok edilemez, ezeli ve ebedidir. Bedenle birlikte olduğu sürece onunla işler, ancak bedenden tamamen bağımsızdır. İnsan ölünce aklî nefis küllî nefse döner. Ruh ise bu üç nefsin reisidir. Nefsin birçok nitelik, özellik, fiil, hal, tezahür ve tavırları mevcuttur. İnsanların nefislerindeki farklılık bedenlerindeki farklılıktan, nefisteki yetenekler de bedensel ve zihinsel yeteneklerden çok daha fazladır. Bu noktada Sevgili Peygamberimizin şu duasını unutmamak gereklidir: 'Allah'ım! Nefsime takvayı ver. Nefsimi arındır; onu en iyi arındıracak olan sensin. Onu koruyan da onun sahibi de sensin. Allah'ım! Faydasız ilimden, huşu duymayan kalpten, doymak bilmeyen nefisten ve kabul edilmeyen duadan sana sığınırım.' Müslim, Zikir ve dua ve tevbe ve istiğfar, 73.