Nefis terbiyesinde kullanılan Mevlevi terimleri

Farsça, uyandırmak anlamına gelir. Mevlevi tarikatında mutfakta görev yapan içmeydacının, sabah ezanından evvel, tekke odalarında yatanları kapılara vurarak 'agah ol dedem' diyerek uyandırırdı. Bu uyandırma gece teheccüd namazı için olurdu. Farsçada bu kelime, 'uyanık' manasına gelmektedir. Mevlevîlerde uyuyan kişiyi ürkütmeden uyandırmak tarikat edeplerindendir. Bu uyandırma işi bir başka uygulanış şekliyle şöyleydi: Uyuyan dervişin hafifçe yastığına el ucuyla sağ elin parmak uçlarıyla vurulur ve yavaş bir sesle, adıyla hitap edilerek 'Derviş... Agâh ol!' denilirdi ki bu, uyan demektir. Mevlana'dan hayat dersi veren 40 alıntı Farsça, eşik, dergâh, büyük tekke, başşehir anlamına gelir. Ayrıca tarikat pirinin kaldığı tekke veya medfun olduğu yere Mevlevî tarikatında ve çile çıkarılan büyük tekkelere de bu isim verilir. Küçük Mevlevi tekkelerine ise zaviye denirdi. Asitane kelimesinin aynı zamanda payitaht ve merkez-i saltanat anlamları da vardır. Mevlana'nın Mesnevi-i Şerif'inin ilk 18 beyiti Mevlevî ve Bektaşîlerde selamlaşma şeklidir. Tasavvur geleneğinde karşılıklı ve tamamlayıcı tabirlerle uzatılmıştır. Hoş geldin, afiyet olsun anlamında kullanılırdı. Buna 'eyvallah' veya 'aşkın cemal olsun' diye cevap verilirdi. Bunu işiten dilerse 'cemalin nur olsun' derdi. Nihayet muhatap da bunu 'nurun âlâ nur olsun' şeklinde karşılardı. Bu ifade aşk ve vecdin artmasını istemek için kullanılırdı. Mevlana Celaleddin Rumi'nin hayatı ile ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın. Selam anlamında kullanılırdı. Mevleviler, 'Nasılsınız?' diyenlere 'Aşk-u niyaz ederiz.' diye cevap verirlerdi. Mutfakta çile çıkartmakta olan dervişler için kullanılan bir tabirdir. Kabul olunmak üzere gelen yeni dervişlere, Mevleviler can derlerdi. Can; Mevlevî tekkesinde, üç gün saka postunda oturur, orada kalıp kalamayacağını kendi kendine düşünür, olumlu kanaate varırsa, hemen kalkar hizmete başlardı. Can, saka postunda, iki dizi üzere oturur, murakabe vaziyeti alır, orada diğer canların yaptığı hizmetleri seyrederdi. Saka postuna oturan kişi, tefekkürle meşgul olduğu için, ancak gerektiği zaman, gerektiği kadar konuşurdu. Bu durumda can, herhangi bir vird okumazdı. Hizmete başlayacağı ilk iş ayakçılık olan canların sonrasında gösterdiği kabiliyete göre mertebesi de derece derece yükseltilirdi. Kazancı postu da denilen meydan-ı şerifte kazancı dedenin oturmasına mahsus postun adıdır. Beyaz renkli olan bu post, matbah-ı şerif kapısının tam karşısına denk gelen yere serilir. Ateşbâz-ı Veli Makamı da denilen bu beyaz post, meydan-ı şerifteki iki posttan birisidir. Diğer post kırmızı renkli olurdu ve buna Sultan Veled Makamı denirdi. Mevlevi tekkesinde, lokma pişirilen ocağın bulunduğu mutfağın adıdır. Burada Mevlevihanelere mahsus 'lokma' denile yemek pişerdi. Tek matbahı (mutfağı) olan tekkelerde en baştaki ocak ateşbaz-ı veli ocağı kabul edilirdi ve lokma ocakta pişirilirdi. Ateşbaz, Farsçada 'ateşle oynayan' anlamına gelir. Muhammed Bahaeddin ve oğlu Mevlana'ya hizmet eden Muhammed Hâdim'in lakabıdır. Tekkede, mutfakta görevli olan Muhammed Hâdim, yemek yaparken, devamlı ateşin önünde bulunduğundan bu şekilde isimlendirilmişti. Türbesi, Meram yolu üzerindedir. Çile, kırk anlamına gelen 'çehl' kökünden gelir. 40 gün dünyadan el çekerek, ibadet ve zikir ile meşgul olmak anlamanı gelir. Fakat Mevlevî çilesi kırk değil tam bin bir gündür. Yeni gelen derviş, yapılan sohbeti anlamak üzere bin bir gün hizmet eder. Bu hizmetin yapıldığı yer, mutfaktır. Mevlevilikte bin bir günlük, çile bir seyr u sülûk ameliyesidir. Nefsin terbiyesine yöneliktir. Şeyhin huzuruna gelen müridin, sol elini sağ omuzuna, sağ elini de sol omuzuna sağ ayağının baş parmağını sol ayak baş parmağı üzerine koyarak hürmet ve saygı ifade eder bir vaziyette durmasıdır. Kandil, mum anlamlarına gelen çerağ, tekkelerde mumları uyandıran canın adıdır. Tekkelerde çerağın yakılması veya söndürülmesi gerektiği zaman 'çerağı yak', 'çerağı söndür' denilmez 'çerağı uyandır', 'çerağı dinlendir' denilirdi. Çerağ nefesle üflenerek söndürülmez, elin hareketleriyle dinlendirildi. Çerağcı, önemli hizmetlerden biri sayılırdı. Güneş batma zamanı, meydanlarda bir mum yakılırdı ki, buna çerağ denirdi. Akşam ezanı okunduktan sonra, mescidin mumları bu çerağ ile uyandırılırdı. Yemekhanedeki mumlar da, aynı minval üzere tutuşturulur ve bu tutuşturma işinden önce şeyh yahut en kıdemli dede, 'çerağ gülbangi' okurdu. 'Çerağ-ı rûşen ziyâ-yı imân, dem-i Hazret-i Mevlâna Hû diyelim Hû' ifadelerinden sonra, hep birlikte 'Hû' çekilir ve sofraya oturulurdu. Çeraği meydandaki mum tepsilerini hazırlayıp mumlarını yakan ve mescidin mumlarıyla kandillerini uyandıran kişidir. Mevlevîlerde, tarikata ilk giren dervişin bulunduğu merhaledir. İlk terbiyenin verildiği yer olan matbahta hizmet eder. Herkes ona hizmet buyurabilirdi. Ayakçı ortalığı süpürür, abdesthaneyi yıkardı. Genellikle geceleri yapılan bir ayindir. Bu mevlevihanenin semahanesinde değil, meydan-ı şerif denilen bölümünde yapılır. Bu ayine sadece dedeler değil, muhipler de katılabilirdi. Ahîler, Mevleviler ve Bektâşîlerde sağ ayağın baş parmağını, sol ayağının baş parmağı üstüne koymak, eller düz ve parmaklar açık olarak sağ kol, sol kolun üstüne gelecek şekilde, elleri omuz başlarına çaprazvari götürmek, sonra da belini bükmemek şartıyla başını öne doğru göğse eğmek, böylece sonra da belini bükmemektir. Baş kesme bir tarikat edebidir. Bu saygının takva ile yakından irtibatı vardır. Berk, Farsça yaprak anlamına gelir. Berk-i Sebz ise, yeşil yaprak anlamında sıfat tamlamasıdır. Dergâhı ziyarete giden kişi, eli boş gitmez, hiçbir şey bulamazsa bile bir çiçek veya yeşil bir yaprak götürürdü. Dervişler, semazenler ve sazende heyetine makam ya da imkân sahibi biri tarafından sunulan hediyeye de bu isim verilir. Farsça, su döken demektir. Mevlevi tekkelerinde abdesthane temizleyicilerine verilen isimdir. Tekkeye yeni gelen adayın, nefsini yenip yenemeyeceğinin ilk imtihanı tuvalet temizliği ile yapılır, daha sonra bunu başarması halinde, tekkedeki diğer görevlerde istihdam edilirdi. Kennas (süpürgeci) da denir. Bu görev Nizameddin Dede'nin verdiği bilgiye göre; hizmet ve çilesini tamamlamak üzere olan dervişin zor ve nefse güç gelen böyle bir görevle son defa imtihan edilmesidir. Mevlevî ait tabirlerden biri olan bulaşıkçı dede, matbah-ı şerifin önemli vazifelerinden biridir. Bulaşıkçı dedenin beraberinde, yardımcıları bulunurdu. Yemek kaplan mutlaka mutfakta yıkanırdı. Kaşıklar da büyük bir özenle yıkanıp kurulanırdı. Somat denen sofra bezinin temizliğine çok dikkat edilirdi. Değnek anlamına gelen çelik, parmak kalınlığında yarım metre kadar uzunluğundadır. Dergâhın toplanma yeri olan meydanda asılı durur, tarikat edebine aykırı iş yapanlar, bu değnekle acıtmadan vurularak te'dib olunurdu. Kabahatli olan derviş, erkândan ise, şeyh yahut aşçı dede tarafından; çilede bulunanlardan ise kazancı tarafından çeliklenirdi. Dergâhlarda suculuk görevini yapanların oturdukları yere, posta verilen addır. Saka postu, mutfak kapısının yanı başında bulunurdu. Dergaha kabul edilecek kimse herhangi bir hizmetle görevlendirilmeden önce hiç kimsenin kendisiyle konuşmasına izin verilmeksizin bir süre o postta otururdu. Burada oturan kişi dergâhın içerisine ne olduğunu anlayıp, bu işi yapıp yapamayacağına karar verir. Can saka postuna iki diz üzerinde murakabe vaziyetinde oturur, diğer canların hizmetini seyreder. Gül sesi, bülbül şakıması manalarına gelen gülbank; tertip edilmiş özel bir dua manasındadır. 'Bir cemaat tarafından hep bir ağızdan makamla çağrılan dua ve sürud' olarak tarif edilir. Kibar, zarif, bilgili kişilere kimselere de çelebî denilse de zamanla Mevlana Celaleddin Rumi'nin soyundan gelen kimselere denildi. Mevlâna'nın soyundan gelen erkek çelebilere 'zükür çelebî', bu çelebilerin kızlarına da 'inâs çelebi' denirdi. Mevlevi dervişlerin başlarına giydikleri sarıksız keçeden serpuşlardır. Destâr sarılmış olan sikkelere ise, destârlı sikke tâbiri kullanılır. Dervişlerin başlarına giydikleri, sikke üzerine sarılan sarık hakkında kullanılır bir tabirdir. Destar, çelebi efendinin icazetnamesi ile sarılabilirdi. Mesnevi dervişlerine mahsus ayrı bir destar bulunurdu. Mevlevi ayinlerinde tennure üzerine sarılması mecburi olan kuşaklara verilen isimdir. Teslimiyet, tasdik ve itaat ifadesidir. 'Merd-i meydan-ı rızanın kan eyvallahtır!' sözü meşhurdur. Farsça, uyuyanlar anlamına gelen hamuşan, bir Mevlevî tabiridir. Mevlânâ'nın türbesinin dışında, kıble tarafındaki büyük kabristana verilen ad. Çilesini bitirenlerin veya başka dergâhtan gelip hücreye çıkacakların, İslam diyarının neresinde bir dergâh varsa oraya gider ve derhal kabul edilirlerdi. Dergâhtan ayrılacak olan dede için ayrılık öncesinde yapılan veda merasimine kapıdan geçme merasimi denirdi. Şerefli mutfak anlamına gelen matbah-ı şerif, Mevlevî tekkelerinde, bir dervişin ilk terbiye yerdir. Dergâha girenlerin kabul olunmak için, bir müddet hizmete mecbur oldukları ilk merhaledir. Aslında mutfakta yemek değil, aslında dervişler pişerdi. Kolsuz, uzun, etekleri kalın ve geniş entaridir. Dervişler mutfakta tennure giyerdi. Dervişlerin tennurenin beline bağladıkları elifi nemed tesmiye denilen bir kuşakları vardı. 'Tennure açmak' sema etmek anlamında kullanılır. Sufiler, uykuya vahdet derdi. Bu nedenle uyuyan için vahdete dalmak, vahdete çekilmek gibi ifadeler kullanılırdı.

Nefis terbiyesinde kullanılan Mevlevi terimleri

AGÂH ETMEK