Osmanlı'nın ilk mescidi: Kuyulu Mescid

Mescidin, Ertuğrul Gazi'nin ölüm tarihinden (1281) önce yapıldığı rivayet edilen mescid, bugün Söğüt ilçe merkezinin güneyinde Cumhuriyet Mahallesi sınırları içerisinde, Söğüt Deresi'nin hemen yanında bulunur. Yapı, zaman içerisinde çeşitli onarımlar görür ve ilk halinden farklı bir yapıya bürünür. Ertuğrul Gazi Mescidi, 19. yüzyıl sonlarında Hacı Hüseyin isimli bir hayır sahibi tarafından ilk halinden tamamen farklı bir biçimde yeni baştan inşa ettirilir. 1956 ve 2005 yıllarında onarım süreçleri geçiren mescidin, 2011 yılında yapılan çevre düzenlemesi esnasında son cemaat bölümündeki kaybolan kuyusu tekrar ortaya çıkarılır ve bu bölüm içerisinde muhafaza altına alınır. 29 Temmuz 2011'de kılınan cuma namazıyla halkın ziyaretine açılır. Bu sebeple cami 'Kuyulu Mescid' adıyla da anılır. Ertuğrul Gazi Türbesi'nin 1304 (1886-87) tarihli tamir kitâbesi. Eski camiyle yaklaşık aynı boyutlarda olduğu anlaşılan ve 1956'da da onarım geçiren bugünkü yapı, kare planlı bir harim ile enine dikdörtgen planlı ve kapalı bir son cemaat yerinden meydana gelir. Kurşun kaplı bir ahşap çatının örttüğü son cemaat yerinin kuzey duvarında basık kemerli girişle iki tarafında büyük boyutlu ve yuvarlak kemerli birer pencere, yan duvarlarında da bunların birer eşi bulunur. Basık bir kasnağın üzerine oturmuş kurşun kaplı bir kubbe ile örtülü olan harimin duvarlarında ikişer tane ince uzun ve yuvarlak kemerli pencere yer alır. Minare, binanın batı cephesinde harim ile son cemaat yerinin sınırında bulunan ve dışarı taşan kare tabanlı bir kaidenin üzerinde yükselir. Silindir biçimindeki gövde arada pabuç kısmı olmaksızın doğrudan, harim duvarının saçağına kadar devam eden kaideye oturtulmuş ve altı kaval silmelerle dolgulanmış olan şerefe basit demir parmaklıklarla sınırlandırılarak petek, soğan kubbe biçiminde bir külâhla taçlandırılmıştır. Sonrasında 1956 ve 2005 yıllarında onarım süreçleri geçiren mescidin, 2011 yılında yapılan çevre düzenlemesi esnasında son cemaat bölümündeki kaybolan kuyusu tekrar ortaya çıkarılmış ve bu bölüm içerisinde muhafaza altına alınmıştır. Bu sebeple cami 'Kuyulu Mescid' adıyla da anılmaktadır. Kuyu derinliği 7 m olmakla birlikte içerisinde su bulunmamaktadır. Giriş bölümünün kapısı üzerine 1304 (1886-87) yılındaki II. Abdülhamid onarımı sırasında konulmuş olan sülüs hatlı manzum kitâbede, türbenin daha önce 1171'de (1757) Sultan Ahmed tarafından bütünüyle yenilendiği, daha sonra tekrar harap olan ve yıkılmaya yüz tutan yapının Sultan Abdülmecid tarafından da tamir ettirilerek çeşme ve şadırvanla zenginleştirildiği belirtilir. Ancak kitabede verilen 1171 (1757) tarihi, III. Ahmed'in tahttan indirilmesinden (1730) yirmi yedi yıl sonrasına (III. Mustafa'nın cülûs yılı) aittir. Öte yandan türbe hariminin mimari özellikleri Orhan Gazi devrinden kalma olduğunu göstermekte, bu sebeple fahiş bir tarih hatası taşıyan kitabenin yapının geçirdiği aşamalar hususunda da doğru bilgiler vermediği anlaşılır. Rivayetlere göre gayrimüslimler, Ertuğrul Gazi'nin aşiretiyle bölgeye gelmesinden rahatsız olur. Bölgeden gönderebilmek adına su ihtiyaçlarını karşıladıkları dereyi, insanı halsiz ve hasta edebilecek şekilde zehirlerler. Ertuğrul Gazi, çözüm bulmaya çalışır ama başarılı olamaz. Bir gün namaz sonrası uykuya dalar ve rüyasında mescidin yanında bulunan ağaçların filizlendiğini görür. Mescidin bulunduğu alanda kuyu kazmaya başlar. 3 günlük kazının sonucunda suyu bulur. Suyu bulduğunu kimseye söylemez. Suyun tespiti için 3 gün kendisi, 3 gün de atına bu suyu içirir. Osmanlı adaletini de gösteren bu hadise neticesinde, suyun zehirli olup olmadığını kesinleştirir; bölgedeki Müslümanlara ve gayrimüslimlere, içilebilir su bulduğunu ve kullanabileceklerini müjdeler. Mescid, 1402 yılından 1902'ye kadar eski yapıya uygun olmayan bir şekilde onarılır, Sultan 2. Abdülhamid döneminde ise aslına uygun şekilde restore edilir. Ertuğrul Gazi Türbesi, çam ağaçlarının gölgelendirdiği geniş bir bahçenin içinde yer alır. Bahçenin giriş kapısı empire üslûbunun özelliklerini yansıtmakta ve Sultan Abdülmecid devrinden kalma olduğunu belli etmektedir. Kesme köfeki taşı ile inşa edilmiş olan kapı içbükey profilli yuvarlak bir kemerle taçlandırılmış, yanlardan dorik başlıklı ikişer pilastırla kuşatılmıştır. Türbe binası altıgen planlı ve kubbeli bir gövde ile dikdörtgen planlı ve beşik çatılı bir giriş bölümünden oluşur. Erken devir Osmanlı mimarisinin özelliklerini gösteren duvarlar, bir sıra kesme köfeki taşı ve iki sıra tuğla ile almaşık düzende örülmüştür. Altıgen gövdenin yüzlerinden kıbleye yönelik olana küçük bir mihrap yerleştirilmiş, diğerlerinden dördüne kapı ile üç pencere açılmış, bir cephe de sağır bırakılmıştır. Dikdörtgen pencere açıklıkları topuzlu demir parmaklıklarla ve demir kepenklerle donatılıp almaşık örgülü sivri hafifletme kemerleriyle taçlandırılmıştır. Kurşun kaplı basık kubbe, arada kasnak olmaksızın doğrudan gövdeye oturmaktadır. Türbede tek başına yer alan Ertuğrul Gazi'nin lahdi harçla sıvanmış, başucuna alçıdan yapılma bir Türkmen sarığı konulmuştur. Bahçede, türbenin doğusunda Ertuğrul Gazi'nin eşi Halime Hatun'un, batısında kardeşi Dündar Bey ile oğullarından Savcı Bey'in kabirleri, 6 m. kadar ötesinde de Bursa'nın fethinden (1326) sonra vasiyeti gereği naaşı bu şehre nakledilen Osman Gazi'nin makam-kabri yer alır. Bunlardan başka, 1970'li yıllarda türbenin önünde bulunan alana tarihteki Türk devletlerinin kurucularına ait büstler yerleştirilmiştir. (TDV,İslamansiklopedisi, Müellif: M. Baha Tanman)