Ahmet Hamdi Tanpınar'ın satır aralarındaki müzik

Ahmet Hamdi Tanpınar için ses ve musiki oldukça önemliydi. O musikiyi bir esin kaynağı, çağrışım aracı olarak kullanırdı. Onun romanlarındaki kahramanların diyaloglarında muhakkak besteler yer alırdı. Usta kaleme göre musiki, dış dünya ile ilişkisi olmayan 'nesnesiz' bir sanattı. Bir yazısında müziği şöyle tanımlar: 'Musiki giydirilmiş zamandır. Maddesizdir, sesten yani heyecanların en iptidai işaretinden yapılmıştır. Daima oluş halindedir, aynen zaman gibi ve onun nizamıyla kendi kendisinden doğar büyür ve kaybolur.' Ahmet Hamdi Tanpınar'ın romanında yer alan 'ferahfeza makamı peşrev'i dinlemek için tıklayın. Türk musikisi üç büyük eser etrafında gelişmesini sağlar, Abdülkadir-i Meragi'nin hiç dinleyemediğimiz Segâhkâr'ı, Itrî'nin Nevakâr'ı (isterseniz buna Mevlânâ için yazdığı Nat'ı da ilâve edersiniz, yahut birinden birini tercih edersiniz) ve Dede Efendi'nin Ferah-fezâ Âyini. Ebubekir Ağa'nın, Üçüncü Selim'in ve Dede Efendi'nin bestelerine eserlerinde yer veren Tanpınar'ın, hayal dünyasını musiki besler. Yazarın en önemli romanlarından biri olan Huzur'da, müzikal bir formu ayrıca göz önünde bulundurur. Öyle ki eseri anlayabilmek için ses ve musiki anahtar vazifesi görür. Edebiyat tarihçisi Mehmet Kaplan, Huzur için: 'Tanpınar romanını yazarken, kompozisyon bakımından mûsikîde görülen tem, 'variation' ve ' contre-point' fikrinden ilham almıştır. Eserinde ses ve mûsikîye büyük ehemmiyet vermesi de bunu gösterir.' der. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın romanında yer alan 'mahur beste'yi dinlemek için tıklayın. Dede'nin Ferahfezâ ayini sadece bir dua, inanan ruhun Allah'ını aradığı bir çırpınış değildi. Mistik ilhamın vasfı olan geniş hamleyi, sırrı, doğrudan doğruya zorlayan büyük ve dinmez hasreti, hiç kaybetmeden eski musikinin belki en oyunlu eserlerinden biriydi. Dede alaturka musikinin makamlar arasında küçük gösterişler, değişmeler ve kararlarla dolaşmaktan ibaret olan gelişmesini o şekilde ifade etmişti ki, ayin kendiliğinden bir sembol oluyordu.' Tanpınar, Huzur romanında, müziğin insanlar üzerinde bıraktığı etkiyi uzun uzun anlatır. Tüm bu anlatışlarda, o uzun tasvirlerde bütün bir eserin parçaları vardır. Roman başkahramanı Mümtaz, bütün bir eserden, ilkten başlayarak her şeyi anlatacak bir destan yazmaktan bahseder. Bu nedenle insan Huzur'u okurken, uzun bir müzik parçası dinliyor hatta nota okuyor gibi hisseder. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın romanında yer alan 'neva kar'ı dinlemek için tıklayın. 'Bir Beethoven, bir Wagner, bir Debussy, bir Liszt, bir Borodin ne kadar ayrı insanlardı. Onların çılgın hiddet ve kinleri, bütün hayatı kendisi için hazırlanmış bir sofra zanneden iştihaları ve bunları tek başına yüklenebilmek için imkânsız bir Atlas gayretiyle gerilmiş gururları, hiç olmazsa şahsiyetlerini değişik planda göz önüne koyan bir yığın nazariyeleri, garabetleri, yumuşaklığı bile etrafındaki her şeye bir arslan pençesi gibi geçen mizaçları vardı.' Huzur romanındaki 'İhsan', 'Nuran', 'Suat' ve 'Mümtaz'dan oluşan dört bölüm, bir müzik yapıtındaki bölümleri çağrıştırır. Bu bölümleri tahlil ederken edebiyat eleştirmeni Berna Moran 'Ukalaca bir kesinlik iddiası gütmeden diyebiliriz ki, birinci bölüm sıkıntılı, ikincisi neşeli, üçüncüsü melankolik, dördüncüsü çok sıkıntılı.' olarak yorumlar. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın romanında yer alan 'taksim'i dinlemek için tıklayın. Eski musikiye gelince, o kadar sıkı nizamlar içinde kıvranan, fırtına ve gül yağmurlarını boşaltan diyonizyak cümbüşüyle, insana telkin ettiği bütün ömrünce tek düşüncenin, tek ihtirasın avı ve nezri olmak, onun ocağında yanıp kül olduktan sonra tekrar yanıp tekrar kül olmak için dirilmek fikri ve birbirini çok eski adeta unutulmuş güzelliklerin içinden arayıp bulmak zevkiyle bu hazır ve türlü ihtimali karşılayacak derecede zengin hayat çerçevesini doldurmaya teşvik ediyor, bunu yapabilmenin yolunu gösteriyor, onu yaşamaya içten olanlara hazırlıyordu. Huzur romanında Türk musikisinin tartışmasız bir ağırlığı vardır. Eser, insanın bilinçaltındaki âlemin estetik bir anlayışla incelenmesi, bu yapılırken millî kültür meselelerinin ele alınışı ve bunların Tanpınar'ın kendine has üslubuyla işlenmesiyle dikkatleri üzerine çeker. Nuran ile Mümtaz, Boğaz'ın her yanı için ayrı birer isim takarlar. Mümtaz girdiği bir dükkânda 'nevâkâr'ı duyar. 'Mahur beste' ise, onun dünyasında önemli bir yer tutar. Bu besteyi, Nuran'dan sık sık dinler. Bütün bunların hepsi aslında Nuran'la özdeşleşir. Nuran gülümsediğinde, Mümtaz'ın zihninde, onunla ve musiki arasında hemen bir çağrışım teşekkül eder. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın romanında yer alan 'son yürük semai' dinlemek için tıklayın. Bundan sonra ister istemez, evindeki plakları, o Ferahfezâları, Acemaşîranları, Nühüftleri, tesadüf ettiği her şeyi yaldıza, bahar kokusuna boğan, onlara kendi uyanışındaki sıcaklığı geçiren bu gülüşün arasından ve onunla dinleyecekti. Roman boyunca, okuyucu romanın başkahramanı olan Mümtaz'ın iç dünyasını bütün zenginlikleri ve çelişkileriyle adeta seyreder. Nuran hep alaturka mûsikî parçaları okur. Nuran ve Mümtaz'ın dünyalarında yer alan her şeyde bu müzik kendini hissettirir. Hayatının her anında Türk musikisi olan Mümtaz, gece Nuran'la yürürken ayın peşrevini, ayın ferahfezâ peşrevini dinler. Gittikleri bir kahveye derûnî-dil, ağaçların sudaki gölgesine 'nühüft beste' adını verirler. Akşam, geniş mûsikî faslına başlamıştı. Aydınlığın bütün sazları güneşin veda şarkısını söylemeğe hazırlanıyordu. Ve her şey aydınlığın sazıydı. Hatta Nuran'ın yüzü, kahve kaşığı ile oynayan eli bile. Tanpınar romanda Mümtaz'ın ağzından, zaman zaman eski musikiyle ilgili fikirlerini dile getirir ve millet olarak yaşantımızı etkileme noktasındaki güçlü payından bahseder: 'Belki de kollektif bir kaderi yaşıyorum. Asıl düşüncemi ister misiniz? Bizim mûsikîmiz kendi içinde değişene kadar, hayat karşısındaki vaziyetimiz de değişmez sanıyorum. Çünkü onu unutmamız ihtimali yok. O değişene kadar aşk tek talihimiz olacak!' Mümtaz bir yerde de şöyle der: 'Düşün bir kere, Dede gibi bir adamı yetiştirmişsin, Seyyid Nûh, Ebûbekir Ağa, Hâfız Post gibi adamlar gelmiş, muazzam eserler vermişler. Benliğimizin bir tarafı yapılmış. Sen farkında değilsin; ruh açlığı içindesin…' İşte buyuz… Bu 'nevakar'ız. Bu Mahur Beste'yiz, bunlara benzeyen nice nice şeyleriz! Onların içimizdeki yüzleri, bize ilham edecekleri hayat şekilleriyiz. Huzur'da olaylar bir yerden başlayıp herhangi bir yere doğru gitmez. Belli bir yerden başlayıp, yine o belli yere döner. Mümtaz, yaşadıkları sebebiyle sıkıntı içindedir. Roman bu ruh hali içinde başlar, sonrasında bu sıkıntısının nedenleri anlatılır ve tekrar başlangıç noktasına dönülerek, bu durumun Mümtaz açısından doğurduğu sonuçla esere son verilir. Bu nedenle, eser karardan başlayıp tekrar aynı noktaya gelir. Huzur, bir Mevlevî ayinine, bu bakımdan da benzer. Dahası romanda bir dönüş söz konusudur. Tıpkı Mevlevî ayinleri eşliğinde yapılan sema gibi. Tüm bunlar sonucunda Huzur'un bir Mevlevi ayini formu şeklinde yazıldığını söylenebilir. Nefis terbiyesinde kullanılan Mevlevi terimleri Yüzlerce görünmeyen ağzın üflediği ney nağmeleri ve onun etrafında bu musiki ile beraber büyüyen, değişen ilerleyen sessizlik. Türk musikisinin en eski makamlarından biri Tanpınar'ın ilk romanına isim kaynağı oldu. 1944 yılında ilk kez tefrika edilen Mahur Beste romanını önemli bestekârlardan Ebu Bekir Ağa'ya ithaf etti. Tanpınar, uzun betimlemeler yerine okuyucuya vermek istediği konuyu 'bir Wagner operasının şahısları gibi' bir atıfla oluşturur. Mahur Beste romanında ortamı müzikle bağlantı kurarak anlatırdı. 'Boğaz gecesinin geniş pırıltılı sükûtu 'bayati'nin 'mahur'un sıcak busesi ile kucaklaşırdı.' Doğanın yanında insan ilişkilerini müzikle anlatırdı. 'Onlar birbirini tanımadan, sevmeden önce 'mahur beste'yi tanır severlerdi. Biraz da kendilerinden önce doğan bu aşk hikâyesine göre şahsiyetlerini hazırlamışlardı.' Bu romanda müzikle ilgili şu tespitte bulundu: 'Musiki başka kültürlerde romanın, resmin, tiyatronun iştirakiyle yaptığı tesiri, bizde tek başına, iyi kötü hamlesiyle yapıyordu.' Ben bundan sonra yalnız musikiden bir şeyler ümit edebilirim.'

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın satır aralarındaki müzik

AHMET HAMDİ TANPINAR’IN ESİN KAYNAĞI