Anadolu’nun Oxford’u Amasya

AMASYA'NIN TARİHİ Amasya, Karadeniz bölgesinin iç kesiminde yer alır. Deniz seviyesinden 400 m. yükseklikte, Yeşilırmak'ın açtığı iki tarafı yüksek kayalıklarla çevrili dar bir vadide kurulmuştur. Şehrin içinden geçerken batı-doğu istikametini alan nehrin solunda (kuzeyinde) yükselen dik kayalıklara oyulmuş mağara ve kral mezarları ve bunun hemen üstündeki kale dikkati çeker. Nehrin sağ kesimi (güneyi) nispeten daha az meyilli ve düz olduğundan yerleşme daha ziyade bu yönde olmuştur. Şehrin bilinen en eski adı Amaseia'dır. Amasya'nın Türkler tarafından ne zaman fethedildiği konusunda kesin bir bilgi yoktur. Ancak 11. yüzyıl başında Dânişmendliler'in idaresi altında olduğu bilinmektedir. Bu hâkimiyet, Dânişmendli topraklarının Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan (1155-1192) tarafından ilhakına kadar devam etti. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde 'Dârü'l-izz' unvanı ile bilinen şehir, II. Kılıcarslan'ın saltanatının sonlarına doğru oğulları arasında yapılan taksimde Nizâmeddin Argunşah'ın payına düştü. Fakat Argunşah'ın kardeşi Tokat beyi Rükneddin Süleyman burayı zorla ele geçirdi. BABAÎ İSYANLARI Şehir daha sonra Baba İshak liderliğindeki Babaî isyanlarına sahne oldu. Baba İshak yakalanarak Amasya Kalesi burçlarında idam edildi. 1243 Kösedağ Savaşı'ndan sonra Anadolu'yu işgal eden Moğollar şehri zaptettiler ve böylece şehir Moğol valileri tarafından idare edilmeye başladı. Bir ara son Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Mesud'un oğlu Tâceddin Altınbaş'ın hâkimiyetine girdi. Daha sonra Sivas'ta hüküm süren Eretna'nın ve onun haleflerinin idaresinde kaldı. Eretnaoğlu Ali Bey'i yenen Emîr Hacı Şadgeldi tarafından ele geçirildi. Ardından Hacı Şadgeldi ve onun müttefiki olan Melik Ahmed ile Kadı Burhâneddin arasındaki siyasî mücadelelere sahne oldu. Şadgeldi'nin ölümü üzerine oğlu Ahmed, Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid'in desteğini alarak şehri Kadı Burhâneddin'e karşı müdafaa etti. Yıldırım Bayezid bu sırada Kadı Burhâneddin'e mağlûp olmasına rağmen yeniden giriştiği mücadele sonunda Amasya'yı Osmanlı topraklarına kattı (1398); idaresini de oğlu Çelebi Mehmed'e bıraktı. 1402 Ankara Savaşı'nda Yıldırım Bayezid'in Timur'a esir düşmesi üzerine, savaşa katılan Çelebi Mehmed, kuvvetleriyle birlikte Amasya'ya çekildi. Hatta kardeşleri Îsâ ve Süleyman'a karşı burayı hareket üssü olarak kullandı. Bundan sonra ise şehir XVI. yüzyıl sonlarına kadar Osmanlılar'ın doğu sınırlarında stratejik bir merkez olarak önem kazandı. AMASYA ANTLAŞMASI Osmanlı Devleti ile İran arasında yapılan ilk antlaşma özelliğini taşır. Yavuz Sultan Selim Çaldıran Zaferi'ni müteakip burada kışladı. Kanûnî de Nahcıvan Seferi dönüşü bir müddet şehirde ikamet etti. Onun bu ikameti sırasında İran ile Amasya Antlaşması yapıldı (1555). Bu sırada Avusturya elçilik heyetinde bulunan ve Osmanlılar hakkındaki mektupları neşredilen Busbecq Amasya'da Kanûnî tarafından kabul edildi. Amasya Antlaşması, tam bir antlaşma vasfını taşımamak ve iki hükümdarın karşılıklı dostluk temennilerinden ibaret gibi görünmekle beraber Basra, Bağdat, Şehrizor, Van, Bitlis, Erzurum, Kars ve Atabegler yurdu üzerindeki Osmanlı hâkimiyetinin Safevîler'ce tanınması anlamına gelmektedir. Amasya Antlaşması, Şah Tahmasb'ın ölümünden sonra II. İsmâil'in tahta geçmesine kadar yaklaşık yirmi beş yıl yürürlükte kalmıştır. BUGÜNKÜ AMASYA ŞEHRİ Bugünkü Amasya şehri, Anadolu'nun iç kesimlerini Samsun Limanı'na bağlayan yolların geçtiği bir yerde bulunmaktadır. 1930'da inşa edilen demiryolu burayı tabii limanı olan Samsun'a bağlar ve ulaşımı kolaylaştırır. Şehir kuruluş yerinin fizikî şartları sebebiyle büyük bir gelişme gösterememiştir. Yeşilırmak şehir içinde 4 km. kadar devam eden bir vadide akar. Yeşilırmak'ın sol kıyısında, kale kalıntıları, kral mezarları ile Yeşilırmak arasında yerleşim alanı çok dar olduğundan yerleşme bu kıyıda ince bir şerit oluşturur. Şehrin asıl yerleşim ve gelişim alanı Yeşilırmak'ın sağ kıyısında olup günümüzde bu kesimde güneydoğu ve güneybatı yönlerine doğru bir gelişme göstermektedir. Şehirde büyük un fabrikaları, bir süt fabrikası, bir de beton yapı elemanları fabrikası bulunmaktadır. Ayrıca iki hastahane, bir de 19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi'ne bağlı Eğitim Yüksek Okulu mevcuttur. 1927'de 12.481 olan nüfusu 1950'de 14.470, 1970'te 36.646 ve 1985'te de 53.431'e ulaşmıştır. AMASYA'NIN İLKLERİ Zaman zaman zelzele ve sel felâketlerine uğrayan Amasya, Ortaçağlarda bölgenin önemli büyük mâmur şehirlerinden biri idi. Osmanlılar döneminde de bu durumunu koruyan şehir, özellikle 15. yüzyıl ortalarından 16. yüzyıl başlarına kadar fizikî bakımdan gelişme gösterdi. Amasya 1525'te beşi gayri müslim olmak üzere elli beş mahalleye sahip bulunuyordu. Nüfusu ise tahminen 8000 civarında idi. İlkçağ 'da Strabon gibi büyük bir coğrafyacının yetiştiği Amasya, Türk hâkimiyeti devresinde de bir kültür merkezi olma özelliğini sürdürdü. Selçuklular devrinde birçok ilim ve sanat erbabı yetişti. Strabon, 'Antik Dünya' hakkındaki coğrafya kitabı ile tanınmıştır. Sayısız araştırma eserleri; dönemin ekonomik, sosyal ve de coğrafik olarak pek çok konuda aydınlanmasına, pek çok ayrıntının öğrenilmesine katkı sağlamış önemli bir bilim adamı, tarihçi ve filozoftur. Dünya'da ilk defa akıl hastalarının müzik ve su sesiyle tedavi edildiği Darüşşifa (Bimarhane) da Amasya'dadır. 'ANADOLU'NUN OXFORD'U' Amasya, Osmanlılar döneminde bilhassa şehzadelerin bulunduğu sırada pek çok âlim, sanatkâr ve şairin toplandığı büyük bir kültür merkezi haline geldi. 14. yüzyıl ortalarına kadar şehzade sarayı canlı bir kültür faaliyetine sahne oldu. Tarihçi Şükrullah, meşhur hattat Şeyh Hamdullah, Tâcî Bey ile oğulları Câfer ve Sâdî çelebiler, ulemâdan Müeyyedzâde Abdurrahman Çelebi, Zenbilli Ali Efendi ve meşhur tabip Sabuncuoğlu Şerefeddin gibi tanınmış şahsiyetler burada yetişti. 1861'de şehre gelen seyyah G. Perrot, Amasya'yı 'Anadolu'nun Oxford'u' şeklinde tarif eder ve buradaki medreselerde 2000'e yakın talebenin okuduğunu yazar. Amasya'da yaşayan ve şehir hakkında bir eser yazan Mustafa Vâzıh Efendi de buranın bir talebeler şehri olduğunu belirtir. Bunlar gibi muhtelif müellif ve kaynaklar da Amasya için 'Anadolu şehirlerinin incisi', 'Bağdâdü'r-Rûm', 'medînetü'l-hükemâ', 'medreseler şehri' gibi tabirler kullanarak bu şehrin güzelliğini ve kültür tarihimizdeki yerini dile getirmişlerdir. (TDV, İslamansiklopedisi, AMASYA - İlhan Şahin - Feridun Emecen) FERHAD İLE ŞÎRİN HİKÂYESİNİN GEÇTİĞİ YER Halk arasında Ferhad ile Şîrin hikâyesinin geçtiği yer olarak şöhret kazanan Amasya'da, ayrıca, Amasya tarihini, tarihî yapılarını ve şehirde yetişen meşhur şahsiyetleri konu alan eseriyle tanınan Hüseyin Hüsâmeddin gibi son devrin önemli bir tarihçisi de yetişmiştir. Amasya, tarihte Şehzadelerin yetiştirildiği bir okul aynı zamanda. İşte Amasya'da valilik yapan şehzadelerin ismi: Şehzade Bayezid (Yıldırım Bayezid): 1386 Şehzade Çelebi Mehmet (I. Mehmet): 1389-1402 1403-1423 Şehzade Murad (II. Murad):1415 – 1421 Şehzade Ahmet Çelebi: 1435 Şehzade Mehmed (Fatih Sultan Mehmet): 1438 Şehzade Alaeddin:1442 Şehzade Bayezid (II. Bayezid): 1454-1481 Şehzade Ahmed: 1481-1511 Şehzade Murad: 1511-1512 Şehzade Mustafa: 1540-1553 Şehzade Bayezid: 1557-1558 Şehzade Murad (III: Murad): 1566 Padişah olanlar ise: Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmet, II Murat, Fatih Sultan Mehmet, Sultan II. Bayezid, III Murat, Yavuz Sultan Selim. AMASYA KALESİ Eskiçağlarda kale-şehir olarak geliştiği anlaşılan Amasya'nın yüksek bir mevkide bulunan kalesini kimin inşa ettirdiği tam olarak bilinmemektedir. Selçuklular zamanında faal bir rol oynayan ve Samsun-Tokat yolunu kontrol eden kale Osmanlılar döneminde de önemini korudu. XVI. yüzyıl başlarında kalede bir dizdar, bir kethüdâ ve elli yedi nefer muhafız bulunuyordu. Kalenin iç kısmında kerpiçten evler vardı ve kale hizmetlileri burada oturuyordu. Her gün kaleden sabah ve akşam şehre doğru borazan ve davullar çalınıyordu. Amasya Kalesi'nden bahseden Evliya Çelebi, Celâlî eşkıyasının saldırısına karşı şehir zenginlerinin kıymetli eşyalarını burada sakladıklarını belirtir. Ancak 18. yüzyıldan itibaren kale önemini kaybederek harap olmaya başladı. AMASYA DÂRÜŞŞİFASI Tıp medresesi ve şifahane. Yâkutiye mahallesinde, Yeşilırmak'a paralel olarak uzanan cadde kenarında medrese plan şemasında inşa edilmiştir. Dârüşşifanın portali üzerinde portal nişini üç yönde tek satır halinde dolanan Arapça kitâbesinden, yapıyı 708 (1308-1309) tarihinde, İlhanlı Hükümdarı Sultan Olcaytu Mehmed Han'ın karısı İlduş Hatun'un kölesi olan Anber b. Abdullah ile Anadolu Emîri Ahmed Bey'in inşa ettirdiği öğrenilmektedir. Mimarî özellikleri bakımından yapı caddeye açılan batı cephesiyle âbidevî etkisini günümüze kadar sürdürmüştür. (TDV, İslamansiklopedisi, Amasya Dârüşşifası - Gönül Cantay) Dârüşşifanın avlu cephesi çeşitlilik gösteren sütunlar ve başlıkları üzerinde yükselen sivri kemerli revaklar, muntazam kesme taştan eyvan kemerleri ve taş yüzeylerle dikey hatların hâkim olduğu izlenimini vermektedir. Yapıda dış cephe tezyinatı olarak başlıca süsleme unsuru, taş işçiliğin ifadelendirdiği portal ve iki yanında yer alan iki dikdörtgen penceredir. Dârüşşifanın portal ve avlu cephesini oluşturan unsurlarda bütünüyle muntazam kesme taş kullanılmıştır. Sütunlar ve sütun başlıkları taştandır. Dış duvarlar ve tonoz örtülerde muntazam olmayan taş örgü görülürken, açılmayı önleyici tonoz kemerlerinde tuğla örgü mevcuttur. Dârüşşifa genel anlamda bir hastahane fonksiyonuna sahipti. Yapının bîmarhane olarak tanınması, burada sadece akıl hastalarının bulunduğu düşüncesinden kaynaklanmıştır. Dârüşşifa başlangıçta olduğu gibi sonraları da uzun süre bir tıbbî müessese halinde çalışmıştır. Cerrâhiyye-i İlhâniyye'nin müellifi Sabuncuoğlu Şerefeddin b. Ali'nin burada hekimlik ve cerrahlık yaptığı, aynı müellifin Mücerrebnâme adlı eserinden öğrenilmektedir. Bugün restore edilmiş ve çevresinde yeşil alan düzenlemesi yapılmış durumda olan bina halkın ziyaretine açık tutulmaktadır. GEZİLECEK YERLER Amasya Arkeoloji ve Mumya Müzesi; Amasya Saat Kulesi; II. Bayezid Külliyesi; Hatuniye külliyesi; Çilehane (Dervişlerin kırk gün kırk gece dünyevi meselelerden uzak inzivaya çekildikleri bilinen binadır ve aynı zamanda camiidir); Fethiye Camii, Bayezid Paşa Camii, Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii, Saraçhane Camii, Şirvanlı, Yögüç, Gümüşlü Camii, Hızır Paşa; Merzifon ve Gümüşhacıköy Bedestenleri; Aynalı Mağara, Yedikır Baraj Gölü (Yedikuğular Kuş Cenneti); Kapı Ağa Medresesi, Çelebi Mehmet, Gök ve Haliliye Medreseleri; Darüşşifa Bimarhanesi… AMASYA'YA ULAŞIM Uçakla: 125 km uzaklıkta olan Samsun, havayolunu ve sonrasındaki kara yolu hattını kullanarak 1 saat 30 dk. Amasya merkez bölgeye ulaşılabiliyor. 46 km uzaklıkta olan Merzifon hava yolunu sadece İstanbul hattı için bölgeye ulaşımda kullanılabilir. Sonrasında 30 dk. sürecek olan kara yolunu kullanarak merkez bölgeye ulaşabilirsiniz. Trenle: Tokat, Sivas ve Samsuna ulaşım sağlayan demir yollarını da size uygunsa merkeze ulaşmak için kullanabilirsiniz. Denizden: Samsun Limanını kullanarak da merkez bölgeye ulaşmanızda mümkün farklı bir seçenek olarak. (Şehzadeler şehri Amasya, İndigo dergisi) SÜHEYL ÜNVER'İN 'AMASYA DEFTERİ'NDEKİ NOTLAR '… Şu dünyada çok şey boşa gidiyor, debdebe, saltanat sürme iptilaları, zenginlik, refah ve saadet ve türlü türlü cazip şeyler başta gelmek şartıyla. Yalnız bir şey boşa gitmiyor, o da çalışmak. Hele onun mahsulleri, böyle zamanı gelince aranıyor. Ebedi bahtiyarlığa ermek de bu. Esersiz bir insan iki defa ölüyor ve ne kadar âlim farz edilse bile unutulup gidiyor. Ebedi bahtiyar adam toprağa gömülen değil, yazdıklarının içine girebilendir.' Amasya'ya Geliş ve İlk İzlenimler -Amasya'ya giriyoruz. Etraf çıplak dağlar. Ufak ve yeşil bir vaha. Güzel bir çeşme. Ferhad'ın açtığı su yolu. Eski. Saat 2.20'de Amasya'ya varış. Yamaçlarda ağaç görmedim. Bir iki tane var. Demek dikilse olacak. -Saat 2.21. Torumtay Türbesi önündeyiz. Yörgüç Paşa Camii ile karşı karşıya. Amasya şehrinin yolları hendesi parke taşı. Mağaralar var. -Bâyezid manzumesi. Saray da ilerde yamaçta. Betonarme ile kale tamiri adet haline gelmiş. Belediye bandosu sahurda bando ile uyandırıyor. Elli altmış senedir adet. Kal'ada. Akşehir de yapmış. Bizimkiler, niye yapılmıyor? diye gücenmişler. Sahilhâneler mühim. Amasya güzel, lakin sıcak. -İki tane el büyüklüğünde kaya. Dört parmak mesafe kadar yakın. Aradan bir tas su dökün. -Amasya sabahı geç. Akşamı ermiş? -İdare amirleri. Eski kültür eserlerimizle alakalı değil. Şehrin nüfusu 25.000. -Amasya'da çok eser var. Sayısı –lehülhamd- pek fazla. AMASYA'NIN TARİHİ MEKÂNLARI Yörgüç Paşa -Yörgüç Paşa'da beni hayretlere sokan bir mermere menkuş pano. Ben ömrümde bu kadar notası ve gravürü uyumlu bir eseri ancak burada gördüm. Hem de on beşinci asra ait. Miladi yılını Yılmaz Bey çıkardı. -Altında mermere celi sülüs ile bir meraklı, 'Safa geldin Ya şehr-i Ramazan' yazmış. Ali Saim Beyler'e iki güzel parça arasında bu yakışık almaz diye itiraz ettim. Silin deyince orada bir cahil peyda olarak: 'O ayettir, silinmesin. Ne ziyanı var, demesin mi? Hep şaştık. Saim Bey: 'Oğlum o ayet değil, böyle yazmıyor diye okudu. O hala dursun, ne zararı var diye direndi. Şaştık ne diyelim, sustuk. Zira cahil, kabil-i hitap değil… Muammer Bey de şaştı. Ben onu sildiririm, üzülmeyin' dedi. -Taşın bu kısmını buraya nasıl sokarak intibak ettirmişler, doğrusu anlayamadım. Mimarlarımız da doğrusu hayret ettiklerini söylediler. Harika. -Yörgüç Paşa da son cemaat mahallinde, açıkta, en güzel bir süslü pencere, taklidi. -Yörgüç Paşa Camii Edirne sitilinde. Bu zatın dedesi Mihal Gazi. Vakfiyesi var. Yörgüç Paşa aile makberesi. Cami kitabesi harika. Harika nakışlar; burada, yanda kapı fevkinde. İçi emsalsiz, hatasız ve fevkalâde güzel. Istampaj yapmak lazım. Adeta taşa hak edilerek büyütülmüş tezhib gibi. Kitabe etrafı da mükemmel. Cami kilitli idi, açtılar. Camide yeni ve berbad kâğıtlar üzerine duvarlara yapışmış ve çerçeveli yazılar asılmış. Kötü şeyler. Doğrusu utandım. -Taş işçiliği harika. Kuşlar girebiliyor. Oymalar arasında kuş yuvası. - Serçeler girebiliyor. Burada ve Bayezid Paşa'da minare yok. Ahşap minareyi buraya koymuşlar. Taş bir yerde veya dama çıkarak ezan okuyorlar. Kapı solunda, Grekçe bir Hristiyani kitabe. Bir yanında vaftiz taşı. II. Bâyezid Camii -Bâyezid Camii kıble sağında nakışlar var. Vazolu bir servi. Bulutlu. Bursa'da Cem sultan türbesindeki gibi. -II. Bâyezid vakfiyesi, Amasya'ya ait. Cemaziye'l-ûla. 901 tarihli. Aslı Ankara Vakıflar Arşivinde. Muammer Bey'de fotokopisini gördüm. Aslı altun tuğralı. Bu da öyle, Şemse cilalı yapılıp buraya göndermişler. Şirvani Camii -Türbe ve camiini ziyaret ettik. Müritleri tarafından yaptırılmış. 1308'de (M.1892) başlanmış. 1325'de bitmiş. Oğlu da orada metfun. Siraci. Hanımları bahçede metfun. Bu camide Sultan Bâyezid tarzını aynen almışlar. Amasya'nın bütün mimari eserlerinden parçalar var. -Ulema ve devlet adamları Amasya'ya gelince, bence camilere mülhak tabhanelere misafir ediliyorlar. Mahalle işleri de camilerde yapılıyor. Hatırlı misafirleri buralarda misafir edilir. Ama cahiller mesele yapar. Bimarhâne -Daruşşifa Isıtma Tertibatı (mühim). Arkada özel bir külhandan yeraltından künk borularla ısıtma tertibatı. Ispartalı Mehmet Usta görmüş ve söylemiş. Bir kat tertibatı. Zira odalarda ocak yok. -Amasya'da Lokman Hekim efsanesi meşhur. Darüşşifada bir yerde delileri bağlamak için zincir delikleri söyleniyor. Orta direğe delilerin bağlandığını gören ve söyleyenler var. Vakfiyesinde musiki kısmından bahs olunurmuş. Her başlık ayrı. Hepsi ayrı. Kapıların üstünde hususiyet yok. Bir salon var Selçuk tonozlarıyla muhat. Somun asma parçaları duvara sokulmuş. Amasya Kalesi -Amasya'da kale duvarları dikkate şayan. Kale kayalar üzerinde yer yer yükselmiş. Esası (temeli) büyük taşlar ve mükemmel. Aynalı Mağara -Pont Hükümdarı Rahib Tusi adına yapılmış. Manası: &sbquo;Büyük Rahib Tusi‛ demek imiş. Böyle 18 kaya mezarı var. Yekpare taştan oyma. Miladdan 700- 400 sene öncesi. Pencere ve kapı da aynı kayalar. (Ünver, Amasya Defteri, Ord. Prof Dr. Süheyl Ünver'in Amasya Günlükleri'nin Tanıtımı Ve Sadeleştirilmesi, Ali Rıza Ayar- Recep Orhan Özel)