Bilgi ve belge merkezi niteliğindeki Abdülmecid Efendi Kütüphanesi

Dolmabahçe Sarayı Hünkâr Dairesi'nin sofasında bulunan Abdülmecid Kütüphanesi, barındırdığı 10 bin 867 adet eser ile önemli bir nadir eser kütüphanesidir. Kütüphane ismini Osmanlı İmparatorluğu'nun son veliahdı ve son halifesi olan Abdülmecid Efendi'den alır. Kütüphanede, 40 kadar el yazması dışında geri kalan eserin matbu olup harita, süreli yayın, Abdülmecid ile ilgili gazete kupürlerinin yer aldığı defterler, fotoğraf albümleri dahil 15 bin civarında kitap ve dokümanın kayıtları bulunuyor. Abdülmecid Efendi, Osmanlı İmparatorluğu'nun 32. Padişahı Sultan Abdülaziz ile Hayranıdil Kadın'ın oğlu olarak Dolmabahçe Sarayı'nda dünyaya geldi. 1924'e kadar son halife kalan ve Dolmabahçe'de çalışmalarını sürdüren Abdülmecid Efendi 3 Mart 1924'te, TBMM'den gelen emirle ülkeden o gece ayrılmak zorunda kalmıştı. Abdülmecid Efendi, bu haberi kütüphanesinde aldı ve tüm Osmanlı hanedanlarıyla birlikte yurt dışına sürgüne gönderildi. Son Halife, 22 yıl Avrupa'da yaşadı, 1944'te Paris'te vefat etti. İstanbul'a gömülmek istediğini vasiyetinde belirttiği için tabutu 10 yıl boyunca Paris Camii'nde muhafaza edildi. Fakat ailesinin tüm uğraşlarına rağmen naaşı Türkiye'ye getirilemeyince 1954 yılında özel bir izinle Medine'de Cennetül Beka'ya gömüldü. Abdülmecid Efendi (1868- 1944), sanatçı ve entelektüel kişiliği ile Türk kültür ve sanat tarihinde özel bir yere sahiptir. 'Ressam Şehzade' olarak döneminde isimlendirilmiş Abdülmecid, saray ressamı Zonaro'dan resim dersleri aldı. 200'den fazla olduğu rivayet edilen tabloları ile yurt içinde ve yurt dışında çeşitli sergilere katıldı. Batı müziği ile de yakından ilgilendi, keman, viyolonsel, piyano ve klavsen çaldı. Sanata ve sanatçıya her zaman destek oldu; edebiyat, sanat ve siyaset çevrelerinin yanı sıra devrinin önde gelen yerli ve Avrupalı aydınları ile samimi dostluklar kurdu. Ressam Zonaro, Claude Farrere, Abdülhak Hamit Tarhan, Tevfik Fikret, Recaizade Ekrem, Yahya Kemal, Şevket Dağ, İbrahim Çallı, Sami Boyar, Feyhaman Duran, Pierre Loti, Avni Lifij gibi fikir ve sanat adamlarıyla sıkı dostlukları olan Abdülmecid Efendi'nin kütüphanesinde bu dostlukların anısı olarak pek çok imzalı kitap bulunuyor. Kütüphanede Pierre Loti'nin 13, Abdülhak Hamid'in 12, Dükakinzade Basri Bey ve Recaizade Mahmud Ekrem'in beşer adet kitabı kütüphaneye kayıtlı bulunuyor. Sanatçı kimliğinin yanı sıra okumaya olan düşkünlüğü ve entelektüel kişiliği geniş bir kütüphane koleksiyonuna sahip olmasını sağladı. Abdülmecid Efendi için kütüphanesi her zaman çok önemli olmuş, şehzadeliği döneminde yaşadığı Feriye Sarayı'nda çok sevdiği babası Sultan Abdülaziz'in öldüğü odayı kütüphane olarak kullanmıştır. 1918 yılında Veliaht olduğu zaman, kütüphanesini Dolmabahçe Sarayı Veliaht Dairesi'nin Selamlık bölümünün üst katına, deniz tarafındaki baştan ikinci odasına taşıdı. Abdülmecid Efendi bütün önemli görüşmelerini bu kütüphanede yapmış, okumuş, yazmış, Birinci Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşı gibi devrin önemli olaylarını kütüphane odasında takip etmiş ve en son Büyük Millet Meclisi tarafından halife seçilmesi üzerine saltanat feragatnamesini ve hilafet beyannamesini bu odada imzalamıştı. 1922 yılında halife seçildikten sonra Dolmabahçe Sarayı'na yerleşince, kütüphanesini de Mabeyn bölümündeki Hünkâr Dairesi'nin sofasına nakletti. Halifeliği döneminde de çalışmalarını ve önemli görüşmelerini kütüphanede gerçekleştirdi. Hatta 3 Mart 1924 akşamı halifeliğin kaldırıldığı ve ailesiyle birlikte yurt dışına çıkması gerektiği, kendisine yine kütüphanede bildirildi. Abdülmecid Efendi çok iyi derecede Fransızca ve Almanca, yayınları takip edebilecek derecede de İngilizce öğrenmişti. Kütüphane kataloğunda Fransız Edebiyatı konu başlığında bulunan 204 adet eserin içinde Victor Hugo, Anatole France, Emile Zola gibi ünlü yazarların cilt cilt kitapları bulunuyordu. Alman Edebiyatı konu başlığında ise 99 adet eserin içinde de Goethe, Henrik İbsen, Schiller gibi ünlü edebiyatçıların kitapları yer almakta. Abdülmecid Efendi bu kitapları sadece bir koleksiyoner mantığıyla biriktirmemiş, bizzat okumuş ve incelemiş. Kütüphanede bulunan pek çok kitap; altları çizili cümleler, sayfa kenarlarına alınmış notlar, çeşitli yerlerinde yazılı tarihler ve atılan imzalarla okumuşluğun izlerini taşıyor. Kütüphanedeki kitapların bir kısmı da yazarları tarafından imzalanarak Abdülmecid Efendi'ye hediye edilmiş. Ancak kütüphane koleksiyonunun büyük çoğunluğunu Abdülmecid Efendi'nin yurt içi ve yurt dışındaki yayınevlerinden satın aldığı eserler oluşturuyor. Librairie S. H. Weiss ve Gerard Freres gibi yabancı Kitabhane-i İbrahim Hilmi, Tefeyyüz Kitabhanesi, Vatan Mücellidhanesi gibi yerli yayınevlerinden kitap satın aldığı, ciltleme ve abonelik bedellerini ödediğine dair faturalar arşiv belgeleri arasında bulunuyor. Kütüphanedeki kitaplar genellikle 1840–1920 yılları arasına tarihleniyor. Bununla beraber Hicri 1039 tarihli Kur'an, 996 tarihli Manzum Siyer gibi yazma eserler de kütüphane koleksiyonu içinde yer alıyor. Kütüphanede bulunan eserlerin birçoğu ciltleri açısından da önemlidir. Cilt malzemesi olarak deri, kumaş (atlas, kadife gibi), ahşap, mermer kullanılmış. Ciltlerin üzerleri altın yaldızlı Osmanlı Arması, tuğra, ay yıldız formu ve 19. yüzyıl motifleri ile süslü. Kütüphane koleksiyonunun önemli parçaları arasında Abdülmecid Efendi ve ailesine ait fotoğraflar ve çeşitli albümler de bulunuyor. Bu fotoğraf ve albümler gerek geçmiş imparatorların güç ve görkemini yansıtması bakımından etkileyici, eski manzaraların keyfini yansıtması bakımından nostaljik, çeşitli kişi ve mekânların anlaşılmasına katkıları bakımından da tarihi belge özelliği taşıyor. Abdülmecid Efendi'nin resim ve müziğe olan yakın ilgisi kütüphane koleksiyonuna da yansımış. Müzikle ilgili koleksiyonun hemen hemen tamamı Schuman, Haydn, Mozart, Beethoven gibi klasik batı müziğinin önemli bestekârlarının eserlerinden oluşuyor. Resim sanatı ile ilgili kitapların arasında Preziosi'nin 'Stamboul Souvenir D'Orient' isimli eseri ve Adolphe Thalasso'nun 'L'Art Otoman; Les Peintres de Turquie' (Osmanlı Sanatı; Türkiye Ressamları) adlı eserin Abdülmecid Efendi'ye ithaf edilmiş olan bir numaralı nüshası dikkat çekiyor. 3 Mart 1924'te halifeliğin kaldırılması ve Halife Abdülmecid Efendi'nin ailesi ile birlikte yurt dışına gönderilmesinden sonra Dolmabahçe Sarayı'nda saltanat ve halifelik dönemi kapandı. 1 Temmuz 1927'de Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün Dolmabahçe Sarayı'na gelişiyle birlikte yeni bir dönem başladı. Abdülmecid Efendi Kütüphanesi de Atatürk'ten ve Atatürk'ün Dolmabahçe Sarayı'nda bulunduğu dönemden izler taşıyor. Kütüphanede 'Ziraat-ı Fenni' 'Türkiye Salnamesi' 'Rubaiyat-ı Hayyam'dan Manzum Tercümeler' isimli Atatürk'e ithaf edilmiş kitapların yanı sıra, Cumhuriyetin 10. yıl kutlamalarına ait albüm ve fotoğraflar da bulunmakta. Atatürk'ün Dolmabahçe Sarayı'nda bulunduğu dönemde Abdülmecid Efendi Kütüphanesi'nden faydalandığını, özellikle Türk Tarihi, Osmanlı Tarihi, Asya Tarihi, Rus Tarihi, Coğrafya ve seyahatnamelerle ilgili olan kitaplardan bazılarını Ankara'ya götürerek okuduktan sonra iade ettiğini arşiv belgelerinden öğrenmekteyiz. Dolmabahçe Sarayı, 3 Mart 1924 akşamı, tarihinin belki de en büyük telaşını, koşuşturmasını ve heyecanını yaşamıştı. TBMM'nin o gün kabul ettiği 431 sayılı kanunla Osmanlı Hanedanı'nın bütün mensuplarının Türkiye sınırları dışına çıkarılmasına karar verilmiş, memleketten ayrılmaları için hanedanın erkek mensuplarına 24 saat, kadınlara ise 10 gün tanınmıştı. Saraydaki koşuşturmanın sebebi bu kanundu. Ankara Hükümeti, İstanbul Valisi Haydar Bey'e gönderdiği telgraf emriyle Dolmabahçe Sarayı'nda kalan Halife Abdülmecid Efendi'nin hemen o gece sınır dışı edilmesi talimatını vermişti. Vali Haydar Bey, 3 Mart akşamı saat 8 sularında Halife'ye kararı tebliğ etmek için Dolmabahçe Sarayı'na gitti. Yanında İstanbul Emniyet Müdürü Sadeddin Bey de vardı. Polis ve asker sarayın etrafını sarmış, bütün telefonlar kesilmiş, sarayda yaşayanların dışarıyla bağlantı kurmasına imkan bırakılmamıştı. Abdülmecid Efendi, heyeti kütüphanede kabul etti. İlk tepkisi, 'Ben vatan haini değilim. Buradan ölsem de gitmem. Ceddim, Fatih'in zapt ettiği bu topraklardan beni nasıl çıkarabilirler?' oldu. Vali ve polis, müdür, Halife'ye 'milli iradeye itaat etmediği takdirde saraydan gerekirse zorla çıkartılacağını' söylediler. Zoraki yolculuğun hazırlıkları sadece bir buçuk saat sürdü ve Halife'yle beraber üç hanımı, Şehsuvar, Hayrünisa ve Mehisti Hanımlar, oğlu Şehzade Ömer Faruk Efendi, hemen o gece, Dolmabahçe'den alınıp Çatalca'ya götürüldü, istasyonun dışında bekletilen Simplon Ekspresi'ne ilâve edilmiş yataklı altı adet vagona bindirilip Türkiye'den sınır dışı edildi. Abdülmecid Efendi sarayı terk ederken Vali Haydar Bey'e 'Mademki milletin ve memleketin selâmeti için çalışıyorsunuz, Allah muvaffak etsin'; Emniyet Müdürü Sadeddin Bey'e de 'Ben yine bu millete dua edeceğim. Ölsem dahi mezarımda kemiklerim bu milletin refahı ve saadeti için duaya devam edecektir.' demişti. 1924'ün 3 Mart gecesi tartışmaların ve hüzünlü bir sürgün hazırlığının yaşandığı Dolmabahçe Sarayı'nın aynı salonu, bütün bu hadiselerin üzerinden tam 80 sene geçmesinden sonra, bir pazartesi sabahı yine dolmuştu. Sarayda, zamanının önde gelen ressamlarından olan Halife Abdülmecid Efendi'nin tablolarından oluşan bir resim sergisi ile Halife'nin restore edilen kütüphanesinin açılışı vardı. Tarih, Dolmabahçe Sarayı'nda işte böylesine garip bir cilve yaptı ve Halife Abdülmecid'in resim sergisi ile kütüphanesinin kurdelesini kesmek, 80 sene önce o salonda oyuncaklarıyla oynadığı sırada apansız sürgüne gönderilen toruna, yani şimdi 80'lerinde olan Neslişah Sultan'a düştü. Neslişah Sultan, yani şimdiki ismiyle Neslişah Osmanoğlu, '80 yıl önce kovulduğum odada gözyaşlarımı zor zapt ettim.' diyordu. Sergiden sonra sıra büyükbabasının restore edilen kütüphanesinin, yani Halife'ye bundan tam sürgün kararının tebliğ edildiği salonun açılışına gelmiş, kurdeleyi kestikten sonra bir ara yorulmuş ve oradaki bir koltuğa ilişmişti. Oturur oturmaz, birdenbire 'Ben bu koltuğu biliyorum.' diye düşündüm ve hemen hatırladım' dedi. 'Büyükbabamın koltuğuydu. Orada oturur, beni ve kardeşimi kucağına alır,' Benim güzel kızlarım ' diye severdi. Artık neler hissettiğimi tahmin edersiniz. Gerçi bir-iki damla yaş döktüm ama kendimi hemen toparladım...' (Derlenmiştir.)

Bilgi ve belge merkezi niteliğindeki Abdülmecid Efendi Kütüphanesi

BİR NADİR ESER KÜTÜPHANESİ