Çizimleri kağıtta kalan mimar: Nazimi Yaver Yenal

Nazimî Yaver Yenal, 1904 yılında İstanbul'da Yerebatan Sarnıcı'nın hemen yanında, Ayasofya'nın gölgesinde doğdu. Osmanlı Devleti'nin son yıllarından Cumhuriyet devrine geçişin tanıklarındandı. İstanbul'un işgalinin devam ettiği yıllarda 1920'de şimdi Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi olarak bilinen Sanayi-i Nefise Mektebi'ne kayıt oldu. Eğitmenleri, Osman Hamdi Bey ve Alexandre Vallaury'nin önderliğinde Paris, l'École nationale supérieure des Beaux-Arts yönetmeliğinden model alınan akademinin ilk kuşak öğrencilerinden biriydi. Akademi hayatı boyunca pek çok önemli projede art arda aldığı birincilik ödülleri ile hocalarının takdirini toplayan Nazimî Yaver Yenal, özellikle de arkadaşları arasında yıldızlaştı. Arşivle birlikte ortaya çıkan Yenal'a ait okul çizimleri oldukça önemliydi. Sanayi-i Nefise Mektebi, Osmanlı Devleti'nin epey büyük coğrafyasındaki ilk ve tek mimarlık eğitim kurumuydu. Yenal'ın çizimlerinde bu kurumda nasıl bir eğitim yöntemi sürdürüldüğü, öğrencilerden neler beklendiği daha iyi anlaşılıyordu. Akademinin bu dönemdeki eğitim anlayışını yansıtan çizimler oldukça sınırlı sayıda günümüze ulaştı. Çünkü Sanayi-i Nefise Mektebi, zamanında büyük bir yangın geçirmiş ve arşivleri yok olmuş. Yenal'ın arşivinde 12 adet çizim kurtulmuş. Bu çizimler birincilik aldığı için okulun öğrencilerden beklentilerini çok güzel yansıtmaktadırlar. Yenal'ın projeleri arasında 1925 senesinde Ankara Şehremaneti'nin düzenlediği Cumhuriyet döneminin ilk mimari proje yarışması öne çıkar. Yarışma konusu, Cumhuriyet'in ruhunu anlamak açısından ilginçtir. Nüfusu azalan bir İstanbul karşısında, yeni başkent Ankara'ya yoğun bir bürokrat göçü söz konusuydu. Bozkırın ortasındaki şehre göçü özendirmek adına konforlu konutlar yapılması gerekiyordu. Cumhuriyet tarihinin ilk yarışması burjuvaya yönelik, müstakil konut tipolojisiydi. Cumhuriyet gazetesinin ilk sayfasında yarışma sonucunu açıklayan bir haber, Nazimî Yaver'in ulaşabildiğimiz ilk fotoğrafını da bize kazandırdı. Yenal'ın ilk yarışmasını Cumhuriyet döneminde İstanbul için düzenlenen ilk mimari yarışma 'Haydarpaşa Garı Tamiri' izledi. 1917'de dünya harbinde sabotaja uğrayarak hasar gören gar binası için bakanlık bir proje yarışması düzenledi. Yenal o yıllarda sadece 21 yaşında bir öğrenciydi. Akademideki hocası Kemalettin Bey ikinci olurken, Yenal birinci olmuştu. Ancak projesi uygulanmadı. Öğrenciliği sırasında hocası Mongeri'nin bürosunda, özellikle Ziraat Bankası Ankara merkez şubesinin tasarım sürecine de dahil oldu. Nazimî Yaver, 1927-1928 döneminde, Güzel Sanatlar Akademisi'nin düzenlediği ilk mimari Avrupa yarışmasında birincilik alarak Paris'e ve ardından Berlin'e gitti. Paris'te kaldığı süre boyunca, hem Laprade&Bazin, hem de Dudok'un güncel ve modern tasarımlarıyla yakından ilgilendi. 1931 senesinde burslu olarak yerleştiği Berlin'de, Almanya'nın en önemli mimarlarından Hans Poelzig'in 'Meister Atelier' isimli 'atölye-okul'una kabul edildi. Yenal, Berlin döneminde mimarlık anlayışıyla paralel şekilde, tasarım sorunlarını 'eğitsel deneyler' olarak ele aldı. Yenal'ın Berlin'de yaşadığı Weimar dönemi Almanya için oldukça sıkıntılı bir dönemdi, nitekim bu dönemin imkansızlıklarına tepki Hitler'i iktidara getirmişti. Ancak ekonomik sıkıntılara rağmen muazzam bir üretim vardı. Bu üretim ekonomik sebeplerle çoklukla kağıt üzerinde kalsa da, 1920'ler Almanya'sı bu çizimler üzerinden tüm dünyada etkin olabilmeyi başardı. Yenal Weimar Berlin'i tanıklığıyla, mimari çizimin önemine ikna olmuştu. 1932 senesinde Güzel Sanatlar Akademisi'ne eğitmen olarak geri döndü. Bu, önemli bir yıldı. Çünkü 1929 Büyük Buhranı'nın ülkeye vardığı seneydi. Atatürk'ün Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planını ortaya koyduğu tarih. O kadar büyük bir ekonomik kriz içerisinde kamusal inşaat üretiminin tamamı devlet eline alındı. Akademi içerisinde, devletin inşaatları kontrol amacıyla bir 'Tatbikat Bürosu' kuruldu ve başına Akademi'nin Mimarlık Bölümü şefi Ernst Egli getirildi. Egli dolayısıyla Akademi, kamu yapılarının projelerinin onayından sorumluydu. Yani o yıllarda Akademi'de olmak demek mimarlık üretiminin merkezinde olmak demekti. Türkiye'nin ilk dekorasyon yarışması olan 1933 Balkan Konferansı Tefriş Yarışması'nı da kazandı. Yenal, 1941 yılında açılan Anıtkabir Proje Yarışması için de yarışmanın gerekliliklerini çok net karşılayan, 25 paftadan oluşan tasarım yapmış. Tasarım şöyle anlatılıyor: 'Tasarım öğeleri, zaman ve mekan (kronoloji ve coğrafya) olarak birbirinden tamamen farklı; Mısır, Selçuklu, Memlük, Osmanlı, 19. yüzyıl Rus ve Nazi dönemi Alman mimarilerinden derlenen öğeler barındırır. Çatı yırtığı ile iç mekanda, ziyaretçinin ışık algısı üzerinden kurgulanan maneviyat arayışı, mezarın en önemli tasarım kriteri olarak öne sürülür.' 1945 yılında katıldığı İstanbul Radyoevi proje yarışmasında Yenal'ın projesi şartname dışı takdire layık görülmüş ve satın alınmasına karar verilmiş. 1948 yılında Fındıklı'da yer alan Güzel Sanatlar Akademisinde büyük bir yangın çıkmış ve bina ile beraber bütün mobilyaları yanmıştı. Ancak eğitime devam etmek gerekiyordu. O nedenle günümüzde de kullanılan banklar Yenal tarafından tasarlanarak, akademinin mobilya atölyelerinde üretildi. Kırk seneye yakın eğitimcilik kariyerine rağmen, hiçbir zaman proje hocası olmadı ve okulun yönetim kadrosunda yer almadı. Akademideki atölyesinin arka odasını, gitgide artacak biriktirme tutkusuna ayrılan, kendisine ait bir dünya olarak şekillendirdi. Mimari çizimlerinden mobilya tasarımlarına kadar pek çok projeyi içeren bu dev arşiv, emekliliği sonrasında evinde özenle korunmaktadır. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü'nde yer alan Nazimî Yaver Yenal sergisinin küratörü Büke Uras'a göre, Yenal'ın projelerinin gerçekleşmemesinin sebebi karakterinden kaynaklanıyor. Çünkü ünlü mimarı tanıyanların anlattıklarına göre, kendisi son derece içe kapanık ve mütevazi biriydi. Yenal, bazı projelerinin gerçekleşmesi için çabaladı. Ancak bazı projelerinde inşa düşüncesi yoktu. Yarışmalara katıldı, dereceler aldı ama projeleri hayata geçirilmedi. Bunların dışında kendisi için çizimler de yaptı. Böylelikle yaptığı çizimlerle kendine alternatif bir üretme alanı yarattı. Yenal, üretken bir mimardı ama inşa etme anlamında değil çizim anlamında üretkendi. Yapılan araştırmalara göre kağıt mimarlığı terimi, Sovyet kökenli olduğu ortaya çıktı. Bolşevik Devrimi sonrası avangart üretim dönemi kağıt üzerinde kalmış. Tatlin'in Kulesi de bu terimin mağdurlarından bir tanesi. Stalin önderliğindeki devlet mekanizması da bu avangart üretimi küçümsemek amacıyla kağıt mimarlığı terimini ilk kez kullanıyor. Barok terimi de ilk olarak benzer bir küçümseme amacıyla kullanılmış ancak zaman içerisinde dönüşüm geçirerek saygınlık kazanmıştı. (Derlenmiştir.)