Eşyalar Osmanlı motifine nasıl yansıdı?

Gelinliğin üzerine ve nişan törenlerinde yüzüklere bağlanan, okumaya yeni geçmiş çocukların yakasına takılan kırmızı kurdeleler, hep uğuru ve kısmeti temsil eder. Ayrıca kurdelenin insanı kötü ruhların şerrinden koruduğuna inanılır. Ağaçlara bez, çaput ve kurdele bağlamak da, dilek tutmak ve dileğin gerçekleşmesini beklemek için yapılan adak çeşitlerindendir. Kürdeler, Batı sanatında heykel, resim gibi alanlarda kullanılan bir resimsel öge iken, Osmanlı coğrafyasında motif olarak kullanılmıştır. Kurdele, tezhib sanatından kalem işi sanatına kadar birçok sanat kolunda karşılık bulmuştur. Tezhib sanatında, Batılılaşma sürecinde barok, rokoko, ampir tarzlarının sanatçılarımız tarafından özgün bir tarzda işlendiği halkar tarzında yapılan çalışmalarda, yazı kenarında kullanılan kompozisyonlarda kurdele motifi kullanılmıştır. Motiflerde altın kullanıldığı gibi, renk ile yapılan çalışmalar da mevcuttur. Bordür uygulamalarının yanı sıra bir çiçek buketini saran kurdele çalışmaları da vardır. Tezhib dışında cilt kapaklarında da genelde altın ile yapılmış eklektik tarzda örnekler mevcuttur. Kalem işi sanatı uygulamalarında da kullanılan motifi, Topkapı Sarayı Harem Dairesi'nde, Kara Ağalar Koğuşu'ndaki sıva üzeri çalışmalarında görülmektedir. Dolmabahçe Sarayı 40-398 numaralı envanter kaydında yer alan seccade üzerinde yer alan kompozisyonda da kurdele motifi uygulanmıştır. Kurdele, kordon, püskül, ip gibi motif unsurları, yüzyıllar içinde bezemelerde değişik gelişimler göstermiş, belirli dönemlerde sıkça kullanılmış, uygulandığı kompozisyonlar içerisinde belirleyici ana tema olmaktan uzak, ama tamamlayıcı birer unsur olarak değişik yüzeyler üzerinde ve sanatın her dalında yer almıştır. Fiyonk da bu sınıfta değerlendirebileceğimiz yardımcı süsleme elemanlarından birisidir. Mermer yüzeylerden lahitlere, heykellerden mimari yapılara kadar geniş bir kullanım alanı olan fiyonklar, aslında kompozisyon içerisinde kurdelenin veya ipi ya da girland demetinin bağlayıcısı olarak kullanılmıştır. Eski Roma İmparatorluğu ya da Bizans sanat eserlerinde kullanılan süsleme unsurlarından biri olan kurdelelerin ya da bez şeritlerin bağlanma biçimi olan fiyonklar, bazen bir imparatorun zırhının tam merkezinde, zırhı saran medusanın düğümlendiği yer, bazen kurdelenin bağlandığı yer olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batılılaşma sürecinde sanatın da Batı eğilimli olmasından ötürü kurdele, ip, urgan, püskül gibi fiyonk motifi de eserlerimizde yer almıştır. Tezhibli eserlerde, bordürlerde ve şükufe adını verdiğimiz çiçek buketlerinde bağlayıcı olarak fiyonk kullanılmış ve motif olarak değerlendirilmiştir. Topkapı Sarayı II. Giriş Kapısı üzerinde yer alan elips tuğra çerçevesinin üzerindeki fiyonk ise, motifin net olarak kullanıldığı güzel bir örnektir. Enteresan örneklerden bir tanesi de, kadife doğum tebriği olarak envanterlere geçen Topkapı Sarayı Arşivi'nde yer alan 31-1466 envanter numaralı örnektir. Topkapı Sarayı Sofa Köşkü tavanlarında kalem işi tekniğinde yapılmış olan fiyonklar da güzel örneklerdendir. II. Mahmud Türbesi haziresinde yer alan mezar taşlarında bezeme şeklinde kullanılmış olan fiyonklar da işçilik olarak çok nadide çalışmalardır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batılılaşma döneminde gelişen, yenilenen devlet teşkilatının yanı sıra en büyük değişim sanat dalında olmuştur. Geç dönem eklektik diye adlandırdığımız sanatın motifleri sanatımıza bu süreçte girmiştir. Klasik dönemin bitkisel ve hayvansal motiflerinde hiç kullanmadığımız ya da stilize olarak kullandığımız ip, diğer bir adı ile kordon ve dah kaba hatları ile uygulanmış olan urgan, ayrıca bu materyallerin bitim noktasında kullanılan püsküller, devrin belirleyici motif öğeleri olarak öne çıkmıştır. Bilhassa kalem işi, ahşap oyma, mermer malzemelerde uygulanan ve mihrap içerisinde değerlendirilen perde motifinde bağlayıcı olarak kullanılan bu ip, motifleri bağlayıcı görevi görmektedir. Perdeler, iplerin ucunda püskül ile sonlandırılmıştır. Beşiktaş'ta bulunan Ertuğrul Tekke Camii mihrabında, Vakıf Gureba Camii mıhrabında, Ortaköy Mecidiye Camii kubbesinde yer alan kompozisyon içinde, Yenikapı Mevlevihanesi ve Hızır Bey Camii mihrabında kullanılan perde motifinde püskül detayı dikkat çekmektedir. Klasik dönemin bitkisel ve hayvansal motiflerinde hiç kullanmadığımız ya da stilize olarak kullandığımız ip, diğer bir adı ile kordon ve daha kaba hatları ile uygulanmış olan urgan, ayrıca bu materyallerin bitim noktasında kullanılan püsküller, devrin belirleyici motif öğeleri olarak öne çıkmıştır. Sepet genellikle saz, kamış veya buna benzer ince dalalrdan örülerek yapılan, yiyecek, eşya ve bazen de canlı taşımakta kullanılan bir tür kaptır. Sepet sözcüğü Türkçeye Farsçadan geçmiştir. Örmeciliğin tarihi, antik çağlara dayanır. Babil mitolojisinde tanrı Marduk, yeryüzünü yaratırken önce denizler üzerine sazlardan ördüğü bir hasırı sermiş, sonra üzerine toprağı serpiştirilmiştir. Kariye Müzesi'nin ana giriş tonozunda yer alan, günümüze tamamı gelememiş olsa da, mozaik tasvirdeki ziyafet sahnesinde sepet motifi görülmemektedir. 28 Mehmed Çelebi'nin Paris'te yaptığı elçilik sonrasında, İstanbul'a dönüşünde anlattıkları ışığında gelişen Batı kökenli sanat anlayışımızda Avrupa sanatında var olan sepet motifi sıkça kullanılmıştır. Bu motif tezhibli eserlerde ve kalem işi uygulamalarında karşımıza çıkmaktadır. Topkapı Sarayı Harem Dairesi Valide Sultan odalarında, duvarlarda yer alan bezemelerde hem rölyef malakari tekniğinde hem de sıva üzeri kalem işi tekniğinde yapılmış sepet içinde meyve ve çiçek kompozisyonları görülmektedir. Dönemin tezhibli eserlerinde de sepet motifi kullanılmıştır. Sanatımızda sepet, gerçek hayattaki kullanım şekli ile sanatsal olarak ifade edilmiştir. Sehpa, üstünde bir şey koymaya yarayan ayaklı destek, çatkı demektir. Masanın küçük ebatlısı olarak da yorumlanabilir. Masa kültürü, insanoğlunun yaşamına, vahşi hayvanlardan ve doğal afetlerden korunması gereken önemli materyalleri zeminden yüksek bir yerde tutma ihtiyacı sonucu girmiştir. Muhtelif yükseltiler oluşturulması ve bu materyallerin de bu yükseltiler üzerine konması ile başlamış yaşamsal bir süreçtir. Araştırmacıların ulaşabildiği en eski kullanım Mısır medeniyetinde mermer ve metal kökenli olan sehpalardır. Roma ve Antik Yunan'da ise yemek yerken sehpa kullandığına dair tezler vardır. Hatta kullanılan alçak sehpaların kullanım sonrasında yatak altına sürülmesi ve Anadolu'da sini diye adlandırılan yer sofralarının da aynı şekilde kullanılması dikkat çekicidir. 15. yüzyıldan sonra, bugün bildiğimiz sehpalar gündelik yaşama girmeye başlamıştır. Fakat yer sofrasına, yer yatağına alışık olan ve yaşamı bu şekilde sürdüren Türk toplumunda sehpanın kullanımı gerçek anlamda 19. Yüzyılda başlamıştır. Sehpanın Osmanlı sanatında kullanışı, imparatorluğun Batı'ya açılması ile gelişen Türk rokokosu ile olmuştur. Lale Devri'nin anıtsal yapılarından biri olan, Topkapı Sarayı önünde bulunan III. Ahmed Çeşmesi'nin cephelerini kaplayan kabartma mermer üzeri bezemelerde, vazo içinde yer alan çiçek buketlerinin sehpa üzerinde olduğu görülmektedir. Diğer bir çeşmenin musluk aynasında ise, sağlı sollu yerleştirilmiş sehpalar, üzerlerinde laledan tarzı vazolar ve içerisinde çiçeklerin olduğu bezeme yer almaktadır. Tekke sikkelerinin ya da kavukların sehpa üzerinde resmedildiği ve işlendiği örnekler de mevcuttur. Sadberk Hanım Müzesi'nde yer alan tekke işi levhalarda, sehpa üzerinde sikkeler ve ibriklerin olduğu uygulamalar vardır.

Eşyalar Osmanlı motifine nasıl yansıdı?

KURDELE