Gebze’deki Memluk sanatı: Mustafa Paşa Külliyesi

Mustafa Paşa kimdir? 💠 Genellikle Çoban lakabı ile tanınan ve aslen Boşnak olan Mustafa Paşa, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde önemli devlet görevleri üstlenmiş bir Osmanlı paşasıdır. Doğduğu bölgeden dolayı Boşnak lakabıyla da tanınan Paşa'nın asıl adı 'Gazi Mustafa bin Abdülkerim'dir. 💠 Saray'da yetişmiş olan Mustafa Paşa, kapıcıbaşılıktan terfi ederek Rumeli Beylerbeyi görevine yükselmiş, Sadrazam Piri Mehmed Paşa'nın isteği ile Yavuz Sultan Selim tarafından vezirliğe getirilmiş ve uzun süre bu görevi ifa etmiştir. 💠 1521 yılında II. vezirliğe yükselen Mustafa Paşa, Belgrad Seferi'nde Belgrad'a Tuna yönünden saldıran güçleri komuta eden isim olur. 1522 yılında donanmanın başına geçerek Rodos Seferi'ne çıkar ve kuşatma sırasında hayatını kaybeden Mısır Valisi Hayır Bey'in yerine Mısır Valisi olarak atanır. 💠 27 Mayıs 1523 tarihine kadar bu görevde kalan Mustafa Paşa, daha sonra tekrar ikinci vezir görevine getirilir. 1529'da İstanbul'da vefat eder ve Gebze'de, inşa ettirdiği külliyenin haziresinde bulunan türbeye defnedilir. 💠 Çoban Mustafa Paşa'ya, Yavuz Sultan Selim'in kızı Hanım Hatun ile evliliğinden dolayı 'damat' lakabı verilir. 💠 Paşa, Gebze'deki menzil külliyesinin yanı sıra, Eskişehir'de Kurşunlu Camii, Svilengrad'da 'Cisr - i Mustafa Paşa' ve Edirne'de Söğütlüdere'de köprüler, Seyitgazi, Galata ve Rumelihisarı'nda mektepleri ile Edirne'deki han ve hamamları bizzat kendisi inşa ettirir. Menzil külliyesi nedir? Gebze'nin tarihi ve önemi 💠 Gebze, İstanbul'un Anadolu ile bağlantısını sağlayan doğal geçiş bölgesi üzerinde olması nedeniyle tarih boyunca önemli bir yerleşim olarak değerlendirilmiş Anadolu toprağıdır. Zaman zaman çeşitli medeniyetlere de ev sahipliği yapmış olan bu belde içerisinde Osmanlı dışında diğer herhangi bir devletle ait bir eser barındırmaz. 💠 Osmanlı İmparatorluğu döneminde, özellikle 15. ve 16. yüzyıllarda, ordunun Doğu seferlerinde ilk menzil (konaklama yeri) olarak belgelerde adı geçen Gebze, zaman içerisinde çoğu günümüze ulaşamamış pek çok Osmanlı eseri bulundurmuştur. 💠 16. yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğu'nun gelişip ve zenginleştiği dönemde, ana ulaşım aksları üzerinde konaklama, ticaret ve sosyal işlevli yapılar ağırlık kazanır, ziyaretçiler ve yerleşimciler için çok sayıda külliye inşa edilir. Aks ne demektir? Mustafa Paşa Külliyesi 💠 Mustafa Paşa'nın en önemli hayratlarından olan ve kendi adını taşıyan Gebze'deki bu külliye; cami, medrese, türbe, kütüphane, hangâh, tabhane, paşa odaları, imaret, kiler, mutfak, fırın, odun ambarları, hela ve ahır yapılarından oluşur. Bilgi notu: 💠 Külliye yapılarından sadece cami ve medresede yer alan Arapça kitabeler, Mustafa Paşa Külliyesi'nin 1524 yılında inşa edildiğini gösterir. Bilgi notu: 💠 Bu nadide külliye, bünyesinde toplamda üç adet girişi barındırır. Külliyeye en kesif sirkülasyonun olduğu ana giriş, bugün Bağdat Caddesi olarak adlandırılan batı tarafında bulunurken, gelecek misafirlerin ve yolcuların girişini sağlayan ikinci giriş külliyenin kuzeyinde yer alır. Üçüncü giriş ise güneyde hazire ile medrese arasındaki dar geçittedir. Hazire nedir? 💠 Geometrik bir yerleşim düzenine sahip menzil külliyesinde, şehir içi külliyelerinden farklı olarak konaklama işlevinin ön plana çıktığı imaret, ahır, tabhane ve mutfak yapıları göz önünde yer alır. 💠 Mimari düzen ve işlev açısından menzil külliyelerinin en başarılı örneklerinden olan Mustafa Paşa Külliyesi'nin bazı birimleri, Mimar Sinan'ın eserlerinin sıralandığı yazmalarda da yer alır. Bilgi notu: 💠 Mustafa Paşa Külliyesi'nde türbe, cami, şadırvan ve kervansaray kubbeleri aynı aks üzerinde yer alır; bu kubbe sistemi Mimar Sinan'ın Lüleburgaz ve Kadırga Sokullu Külliyeleri'nde de uyguladığı sistemdir. 💠 Ayrıca, bu tek kubbeli cami, kubbe geçişlerindeki tromp özelliği ve planıyla da Mimar Sinan'ın 1539 tarihinde inşa ettiği Haseki Camii ile benzerlik göstermektedir. Mimar Sinan eseri olan Silivrikapı'daki İbrahim Paşa Camii'nin planı ise, Mustafa Paşa Camii planının daha geç tarihli bir örneğidir. Tromp nedir? Seyahatnamede külliye 💠 Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde, Mustafa Paşa'nın 1522 - 1523 yılları arasında Mısır valisiyken Gebze'deki külliyesine gemilerle Mısır'dan taş, mermer ve külliye için gerekli pek çok eşyayı yolladığını belirtir. 💠 Mermerlerin Mısır'daki ustalara yaptırıldığını da belirten Evliya Çelebi, Mustafa Paşa Camii'nin inşasına Mimar Sinan'ın kalfası Mimar Hüsam'ın dahil olduğunu da belirtir. 💠 İçerisinde barındırdığı parçalarda Memlûk sanatından esintiler, malzemeler ve bölümler bulabileceğiniz biricik eser, Osmanlı Devleti'nde Mısır etkisinin olduğu sayılı yapılardan birisi olarak tarihimizde ve mimarimizde önemli bir yer ediniyor. 💠 Gebze'deki bu nadide eser, Osmanlı'nın yadigar bıraktığı mamur beldeyi, ihtişamı, zarif görüntüsü, yıllar içerisinde ağaçlarla ve yeşil örüntü ile bağdaşık hale gelen silüeti ile süslemeye ve taçlandırmaya devam ediyor.