Hanedanın ebedî istirahatgâhı Süleymaniye

Kanuni Sultan Süleyman'ın hükümdarlığında 'Muhteşem Yüzyıl' olarak bilinen bir devre haşmetli eserlerle mührünü bastı Mimar Sinan. 'Kalfalık eserim' dediği Süleymaniye Camii'nde öyle mimari incelikler kullandı ki, günümüz teknolojisi bile onun tekniğine erişemedi. Süleymaniye'yi eşsiz kılan bir başka özelliği ise, külliyenin içinde yer alan haziresiydi. Süleymaniye Camii'nin haziresi, zamanla içinde önemli insanların mezarlarını barındıran ve kabir süslemeleriyle göze çarpan en nadide örneklerin olduğu bir yer haline geldi. Bugün Süleymaniye Camii'nin haziresinde, her biri eşsiz güzellikte onlarca kabir var. Gerçek mezarlığın bulunduğu külliyelerden biri olan Süleymaniye Camii'nde, eski gravürlerden anlaşıldığı kadarıyla, geçmişte hiç mezar bulunmuyordu. Castellan, 1820 yılında yayınlamış olduğu ve kendi yaptığı resimlerde, türbenin mimari ayrıntılarına da yer vererek, gerçeğe yakın bir görünüm elde etti. Bu resimlerde, türbe çevresinde hiç mezar taşının olmadığı görülüyordu. Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan türbelerini resimleyen Barlett de, Castellan'ı doğruluyordu. Bu resimlerde, bugün mezarların yoğun olarak bulunduğu iki büyük türbe arası boş olarak görülür. Bu durumu, mezar taşlarının üzerindeki tarihler de onaylıyor. Selatin Camileri arasında üçüncü büyük hazireye sahip olan Süleymaniye'de, iki ayrı aşama açık biçimde görülüyor. Buradaki ana hazire, ilk olarak 1853 yılında kullanıldı. Mezarlığın iki girişini birbirine bağlayan yol ile türbelere giden yol arasındaki bölge ise, yaklaşık 1750'lerde kullanılmaya başlandı. Süleymaniye haziresi içinde, Kanuni Sultan Süleyman, Hürrem Sultan ve Mimar Sinan'a ait üç türbe bulunuyor. Kanuni Sultan Süleyman Han'ın ebedi istirahatgâhı olan türbesinde, Sultan II. Süleyman, Sultan II. Ahmet, Mihrimah Sultan, Saliha Dilaşup Valide Sultan, Asiye Sultan ve Rabia Sultan'a ait olmak üzere toplam yedi sanduka bulunuyor. Hürrem Sultan'ın türbesi içerisinde, Hürrem Sultan'dan başka Sultan II. Selim'in şehzadesi Mehmet ile Kanuni Sultan Süleyman'ın kız kardeşi Hatice Sultan'ın kızı Hanım Sultan medfun. Mimar Sinan türbesinin içinde ise, Sinan'ın mezarı dışında, üç mezar daha bulunuyor ancak, bu mezarlardan ikisinin kime ait olduğu bilinmiyor. İbrahim Hakkı Konyalı, soldaki mezarın Mimar Sinan'ın ikinci eşi Gülruh Hatun'a, sağdakinin de torunu ve aynı zamanda vakfının mütevellisi Derviş Çelebi'ye, üçüncü mezarın ise, Mimar Ali Talat Bey'e ait olduğunu ileri sürer. Türbe bekçisinin ahşap evinin tam arkasında, duvara bitişik olarak 1778'de ölen Sultan II. Mustafa'nın kızlarından Safiye Sultan ile Safiye Sultan'ın kızı Zahide Hanım, damadı ve torunu gömülüdür. Bu tarihlerde, hanedan ailesinden olanların buraya gömülmesi, buranın bir mezarlık olarak açıldığı anlamına gelebilir. Bekçi evi ile Hürrem Sultan Türbesi arasındaki bölgenin hazire olarak kullanılması, birkaç yıl sonra gerçekleşmiştir. Hazirenin nispeten daha küçük olan bu bölgesine, saray çalışanlarıyla devlet görevlileri gömülmüştür. Bunlar arasında, 1793'te ölen Serbevvabin Ahmed Ağa, 1811'de ölen ve Anadolu payesi taşıyan Ahmed Efendi; eski Sadrazamlardan Halil Hamid Paşa'nın torunlarından 1812'de ölen Enderun-u Hümayun ağalarından Mehmed İffet Beyefendi'nin mezarları sayılabilir. Mezarlığın toplam alanının yaklaşık beşte biri kadar bölümünü ilgilendiren bu ilk aşamadan yaklaşık 20 yıl sonra, diğer alan yoğun olarak kullanılmaya başlandı. Bu bölümde en çok tercih edilen yerler de, padişahın türbesine gitmek için zorunlu olarak geçilen yolun iki yanı ve özellikle bu yol ile cami arasında kalan dar şeritti. Bu bölgenin hem dışından, hem içinden görülen, çevre duvarıyla cami arasında kalan bölgeye, 1871'de beş kez sadrazamlık yapmış olan Mehmed Emin Paşa ile annesi, karısı, kızı ve 1875'te ölen oğlu Maarif Nazırı Ali Fuat Bey gömülüdür. Birkaç adım ötede, kurduğu planlarla Sultan Abdülaziz'in tahttan hâl edilmesine sebep olan, 1876'da ölen serasker ve sadrazam Hüseyin Avni Paşa gömülüdür. Ayrıca, beş kez sadrazamlık yaptıktan sonra Manisa'ya sürülen Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa'nın karısıyla kızı da buradadır. Devletin ileri gelenlerinden birçok kişi de burada medfundur. 1878'de ölen Kapudan-ı Derya Kayserili Ahmed Paşa; 1888'de ölen Maarif ve Evkaf Nazırı Ahmed Kemal Paşa ve 1889'da ölen Mustafa Nuri Paşa bunlardan bazılarıdır. Hazirenin, Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan'ın türbelerinin arasında kalan büyük bölümü, 1882'den sonra yoğun olarak kullanılmıştır. Buraya ağırlıklı olarak önemli din adamlarıyla bunların yakınları ve özellikle Süleymaniye'de imamlık yapanlar, hükümetin verdiği özel izinle gömülmüştür. Son yıllarda, Nakşibendi tarikatının ileri gelen isimlerinden, 1980'de ölen Mehmed Zahid Kotku da buraya gömülmüştür. Diğer bir Nakşibendi Şeyhi olan Mustafa Feyzi Efendi ile Mehmed Zahid Kotku'nun mezarı arasında ise, eski Cumhurbaşkanlarından Turgut Özal'ın annesi Hafize Özal ve kardeşi Yusuf Özal'ın kabirleri bulunur. Ayrıca, Hattat Ali Fuat, Kaptan-ı Derya Kayserili Ahmet Paşa ve Safiye Sultan'ın mezarları da buradadır. Hazirede yer alan bu türbeler ve kabirlerin her biri ise, eşsiz güzellikte bir sanat eseridir. Osmanlı'daki sanat anlayışına ışık tutacak en nadide örneklere, Süleymaniye'nin haziresinde rastlanır. Süleymaniye Camii'nin haziresinde, caminin bânisi Kanuni Sultan Süleyman'ın türbesi bulunuyor. Osmanlının onuncu padişahı Kanuni Sultan Süleyman Han, 7 Eylül 1566 tarihinde Zigetvar Seferi'nde iken vefat etti. Devrin Sadrazamı Sokullu Mehmet Paşa, ordunun dağılmaması için vefat haberini gizledi. Zigetvar Seferi başarı ile sonuçlanınca, Şehzade Selim'e bir mektupla babasının vefat ettiğini ve İstanbul'a gelerek tahta çıkmasını bildirdi. Kanuni Sultan Süleyman Han'ın naaşı, misk, amber ve ezfer ile mumyalandı; iç organları ise, Zigetvar'da gömüldü. Otağ-ı Humayun'un altına bir mezar kazıldı ve mumyalanmış naaşı, toprağa verildi. Daha sonra naaşı buradan alınarak, kırk iki gün sonra İstanbul'a getirildi. Kanuni Sultan Süleyman Han'ın, Zigetvar'da vefat ettiği yere sonradan bir türbe inşa edildi. Osmanlı idaresi zamanında, ziyaretgâh olan bu türbe, sonraları bakımsızlıktan harap oldu ve 17'inci yüzyılda da kilise haline geldi. Bugün ise, türbe yok; ancak yerinin tespit edildiğine dair görüşler bulunuyor. Kanuni Sultan Süleyman Han Türbesi, Süleymaniye Külliyesi içindeki eşsiz eserlerden biri. 1566 yılında tamamlanan, Mimar Sinan'ın çok değişik bir anlayışla meydana getirdiği, sekizgen planlı, kesme taştan inşa edilen türbe, etrafını çepeçevre dolanan revakı ve içte sekiz sütuna oturan kubbesiyle, o güne kadar yapılmış olan türbelerden çok farklı olup, daha sonra da hiç tekrarlanmadı. Revaklar her cephede renkli beş sütunla taşınır. Türbenin girişinin tam üstünde, Mevlevî sikkesi şeklinde kesilmiş olarak duran 'Hacer-ül Esved Taşı' yer alıyor. Kapı kanatları kabartmalı ve fildişi kakmalıdır. Birinde 'Lailahe İllallah'; diğerinde ise, 'Muhammed-ur Resulullah' yazıyor. Kapının iki yanında, 16'ıncı yüzyıla ait çini panolar yer alıyor. Türbenin iç mekânı, yine 16'ıncı yüzyıla ait İznik çinileriyle kaplıdır. Bu panonun üzerinde yer alan çini yazı kuşağında, Besmele ile başlayan Ayet-el Kürsi'yi ihtiva eden ayetler yazılıdır. Kubbe pandantiflerinde ise; 'Allah', 'Muhammed', 'Ebubekir', 'Ömer', 'Osman', 'Ali', 'Hasan', 'Hüseyin' isimleri bulunuyor. Kubbe, kalem işleri ile süslüdür. Türbenin içinde yer alan abanozdan yapılmış ve fildişi kakmalı iki dolabın ahşap kapakları, devrin ahşap işçiliğinin en güzel örneklerindendir. Haseki Hürrem Sultan Türbesi, Süleymaniye Külliyesinin haziresine 1558 yılında Mimar Sinan tarafından inşa edildi. Hürrem Sultan, Kanuni Sultan Süleyman'ın ikinci kadın efendisi olup, on birinci padişah Sultan II. Selimin annesidir. Türbe kesme küfeki taşından, dıştan sekizgen, içten on altıgen planlıdır. Türbenin giriş cephesi dışında her cephede altlı üstlü ikişer penceresi vardır. Kemerli giriş kapısı üzerinde Kelime-i Tevhid yazılı bir kitabe bulunur. Türbenin üzeri yuvarlak kasnaklı bir kubbe ile örtülüdür. Bu kasnağın üzerinde de kabartma olarak ayetler yazılıdır. Türbenin içi sıratlı ve renkli sır tekniğinde çinilerle bezelidir. Bitkisel motifli bu çiniler mercan kırmızısı, lacivert ve firuze renklerde olup, aralarında Türk çini sanatında çok rastlanmayan siyah renge de yer verilmiştir. Mimarların başı Mimar Sinan'ın Türbesi ise, Süleymaniye Külliyesinin kuzey doğu ucunda 1588 yılında kendisi tarafından inşa edilmiştir. Süleymaniye Külliyesi haziresinde bulunan Kanuni Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan türbeleri ile Mimari Sinan'ın türbesi karşılaştırıldığında, usta mimarın türbesinin oldukça basit ve mütevazı olduğu görülür. Süleymaniye Camii haziresinde zarafetiyle göz kamaştıran bu mezar taşı, Selanik eşrafından Mustafa Fevzi Bey'in 17 yaşında (1910) vefat eden kızı Fatıma Müşerref Hanım'a ait. Mezarın bir kaidesinde, aşağı doğru bir pelerin gibi uzanan gelin duvağı bulunur. Diğer kaidesinde ise, kırık gonca gül motifi işlidir. Osmanlı'da her genç kız bir gonca gül ile sembolize edilirdi. Evlenmeden yaşamını yitiren Fatıma Müşerref Hanım'ın mezar taşı, bu nedenle kırılmış gonca gül tasviriyle işlendi. Bu zarif mezarı, Pascalidi adında Rum bir usta yapmıştı. Kitabesinde ise şöyle yazıyor: 'Ey zâ'ir şu taşın altında yatan genç kızların en pâk ve afîf ve en zekî ve en güzellerinden biri idi, Heyhât, ecel onu on yedi yaşında şu toprağa serdi. Yegâne emeli olduğu, ailesinin kalbgâhından mevtin henüz pek tâze iken kopardığı bu nâdîde çiçek nûrı zekâ ve malûmât ile mümtâz. Hüsn-i ahlâk ve nâmûsa mücessem misâl idi rûh-ı masûmu için fâtiha. Fî sene 13 Kanun-i Sani 1325- 1910, yevm-i Çiharşembe (Çarşamba).' Esseyyid Muhammed Eşref Efendi'nin eşi Hanife Hanım'a ait bu mezar taşı, Süleymaniye'deki en nadide eserlerden bir diğeri. Hanife Hanım'ın, 'öldüğü ve maksuduna eriştiği için mutlu' olduğuna işaret edilir. Mezar taşının üzerinde ölümün ürkütücülüğü, soğukluğu ya da uzaklığına dair en ufak bir iz bile bulunmaz. Hanife Hanım, Mehmed Emin Tokadî Hazretleri'nin yanı başında dinleniyor. İhtişamlı görünümüyle bu kabrin içinde, 'Keçecizade İzzet Molla Efendi merhumun emektarlarından ve eşref-i kudat-ı kiramdan (kadıların en şereflilerinden) merhum ve mağfuru'n-leh Muhammed Raşid Efendi' medfundur. Kitabe taşındaki süslerle zarafeti yansıtılan bu eserin tepesinde bir fes ve yazı boyunca devam eden ince gül motifleri bulunur. Mumcular Kethüdası Hacı Ahmed Ağa'nın zevcesi Şerife Nefise Hanım'ın mezarı, Süleymaniye Camii haziresinde yer alan bir başka mezardır. Taşının süslemelerinde üzüm salkımlarını taşıyan dallar ve yapraklar, tepesinde tombul bir vazo en altında ise, şirin bir kurdele bulunur. Ahmed Ağa, sevgili eşinin kabrinin diğer taşlar arasında nasıl durduğuna baktığında, onun güzelliğine ölümünden sonra bile methiyeler dizmiştir. Mezarları geniş geniş çiçek ve yaprak doldurulmuş, adeta çiçek bahçesine çevrilen mezarlar ise, bir hüznün eseriydi. Burada medfun Fatıma İrfan Hanım, henüz on sekizindeyken ahirete intikal etmişti. Muhammed Reşit Paşa da, kızını hayatta iken çiçekler içinde yeterince görememiş olmanın intikamını, mezarını çiçeklerle bezeyerek almıştı. Çok şık bir yıldızı tepesinde taşıyan ve kıvrımlarla çerçevelenmiş şahidesi kadar kitabesi de dikkat çekici güzellik ve incelikte olan bu mezar ise, Nefise Hanım'a ait. Ana-baba hasretiyle yaşayan Nefise Hanım'ın mezar kitabesinin sonunda, ona bir Fatiha okuyana 'cennetler ala' diye dua edilmiştir. Emine Hanım'a ait, nadide bir sanat eseri olan mezar taşının tepesinde ise, büyük bir çiçek bulunur. Derlenmiştir. Fikriyat