İstanbul'un yaşanmışlıklarında rolü olan beş motif

16. yy çini detayı Rumi motifi başlı başına bir bezeme unsuruyken, formunun içerisine ilave edilen detaylar bu motifi daha estetik ve cazip hale getirmiştir. Bu motif türü geleneksel sanatlarımızın tarihi gelişimi içerisinde ölçüsünden şekline kadar pek çok değişiklikler geçirmiştir. Tezyini rumi de rumi motifinin çeşitlerinden biridir. Kompozisyonda kullanılan ölçüsünden daha iri olarak çizilen Rumi motif içerisinde yerleştirilmiş bitkisel kökenli motiflerden oluşan bezemeye, tezyini rumi denir. Tezhib detayı Tezyini rumi motifine tarihi açıdan bakılacak olursak, en iyi ölçü ve estetiğe sahip örneklerinden biri, Kanuni Sultan Süleyman tarafından yaptırılmış olan Şehzadebaşı Camii haziresinde bulunan türbelerden birinin giriş kapısı yanında yer alan iki mermer panodur. Tezhib detayı Çini sanatındaki en güzel örneklerinden bazıları Yavuz Sultan Selim Türbesi, Topkapı Sarayı Mukaddes Emanetler, Eyüp Sultan Türbesi ve Mehmed Ağa Camii çinilerinde yer alan kompozisyonlardır. 16. yüzyıla ait Kara Memi'nin İÜK, T.5467'de bulunan Muhibbi Divanı'nda ve TSMK, HS.5'teki Ahmed Karahisari Kur'an-ı Kerim'inde bulunan tezyini rumi örnekleri de estetik açıdan önem arz eder. Orta Asya'dan göç ile birlikte Anadolu coğrafyasına taşıdığımız en önemli unsur bizi biz yapan kültürümüzdür. Bu yapının en önemli kısmı da sanatımızdır. Toplum olarak gerçekçi bir yapıya sahip olan halkın bu tarzı sanata da yansımıştır. Stilize edilen unsurlar, doğadaki halleri ile anlaşılır şekilde yorumlanarak uygulanmıştır. Sanatımızda birkaç motif vardır ki, doğaüstü olarak niteleyeceğimiz özelliktedir. İşte bunlardan biri ve belki de en önemlisi Zümrüdüanka kuşudur. Küllerinden doğan kuş Yunan mitolojisinde nitelenen bu kuşun adı ''Phoenix''tir. Farsçada ise ''Simurg'' olarak söylenen bu kuş Arapçada ''Anka'' olarak adlandırılmıştır. Günümüzde bu efsanevi kuş Zümrüdüanka olarak bilinmektedir. Farsçada otuz kuş anlamına gelen simurg kelimesi de otuz kuşun özelliğinde ve gücünde olarak yorumlanabilir. Küllerinden tekrar tekrar doğan bu ölümsüz kuşun, güneş ve ateşten yaratılmış olduğu düşüncesi de hâkimdir. Mitoloji ve efsane etimolojisinde her kültürün kendine özgü, fakat temelde hemen hemen aynı efsanevi bir kuşa sahip olduğu görülmektedir. Uzun ve ihtişamlı bir kuyruğu olan tavus kuşunda olduğu gibi bu kuşun da hareketli, yeşil renkte bir kuyruğa ve gövdeye sahip olduğu tasavvur edilerek ''Zümrüt'' kelimesi kullanılmıştır. Farsçada otuz kuş anlamına gelen simurg kelimesi de otuz kuşun özelliğinde ve gücünde olarak yorumlanabilir. Küllerinden tekrar tekrar bu ölümsüz kuşun, güneş ve ateşten yaratılmış olduğu düşüncesi de hakimdir. Son derece güçlü olan bu kuş, şahinin gözlerine, atmacanın atılganlığına, kartalın gücüne sahiptir. Zümrüdüanka, tezhib, minyatür gibi sanat dallarında kullanılan bir motiftir. Çini, maden sanatı ve taş işçiliğinde görülen örnekleri vardır. İstanbul kütüphanelerinde yer alan (TSMG.1073) Falname adlı eserde, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi'nde yer alan Şüküfname adlı eserde cilt kaplarında, TİEM, T.1966 ve TSMK, H.2163 numaralı eserlerde muhteşem Zümrüdüanka örneklerine rastlanmaktadır. Üsküdar Yeni Camii şadırvanı Toplumda ''Mezarlık çiçeği'' olarak adlandırılan süsen, Latince adlandırılışı ile ''Iris'', İstanbulumuzun bahçelerini, parklarını, seralarını süsleyen, halk arasında bilinen bir çiçek çeşidimizdir. Muhibbi Divanı, Süsen Mezarlıklarda kendiliğinden de yetişiyor olması ve kasvetli bir mekana renk vermesi onu ayrıcalıklı kılmaktadır. Mezarlığa verdiği renkten olsa gerek mavi, sarı, mor ve beyaz renkte açan irisin Latince karşılığı gökkuşağı anlamına gelir ve buraları ziyaret edenlere ahiret hayatından, cennet bahçelerinden bir esinti verdiği düşünülebilir. Batılı kaynaklarda süsen çiçeği için birçok mitolojik anlatım mevcuttur. Bunlar içinde halen devam eden inanışlardan biri de, vefat edip defni gerçekleşen hanım mezarlarına süsen çiçeği dikilmesi geleneğidir. Süsen, klasik Türk şiirinde özellikle sivri, uzun ve keskin görünümlü yeşil çanak yaprakları vesilesiyle dikkat çekmiştir. Bu yönüyle divan şairleri, süsenle daha çok kılıç, tığ, hançer ve şemşir gibi keskin eşyayla ayrıca dil (zeban) ve asker gibi ögeler arasında ilgi kurmuşlardır. Süsen, Kara Memi'nin imzasının da bulunduğu İÜ Kütüphanesi'ndeki Muhibbi Divanı'nda yarı stilize olarak halkar ve tezhiplerle birlikte kullanılmıştır. 16. yüzyıldan itibaren kitap sanatlarında yerini almaya başlamıştır. 17. yüzyıla ait Gaznevi Albümü'nde katı şeklinde, İÜK, T.9366'da bulunan Silsilename-i Osmaniye'de ise natüralist tarzda yer alır. 16. yüzyıldan itibaren çinilerde de kullanılmaya başlanan süsen motifini, Topkapı Sarayı Hünkar Sofası ahşap kapı üstlerindeki çiçek buketlerinde ve Üsküdar Yeni Cami mermer şadırvanı üzerinde görmek mümkündür. Yer ve gök kubbenin işleyişini, hayatın akışını ve devinimini sağlayan çarkıfeleği çeviren ejderha, Türk şaman adetlerinin en önemli ögesidir. Ejderhanın elindeki değerli küre şeklindeki taş için 'parlak moncuk' ya da 'çintemani moncuk' diyen Orta Asya Türkleri, Osmanlı İmparatorluğu'na kadar Türk hükümdarlık sembolü olarak ejderha, küre ve çintemani motifini kullanmıştır. Savaşa giden ordunun elindeki tuğlara daha stilize bir şekilde çintemani işleme geleneği Osmanlıda'da devam etmiştir. Çintemani motifi, dokumalarda (çatma, kumaş, kaftan, kavuk örtüsü), halı ve çini sanatında tezhibden daha geniş bir kullanım sahası bulmuştur. Süleymaniye Camii, ahşap kapı Tezhib, çini, kalem işi, cilt gibi sanat kollarında kullanılan çintemani motifi, Osmanlı sanat kollarında kullanılan çintemani motifi, Osmanlı sanatında TSMK, EH. 1512'deki 921/1515 tarihli Mantıku't-Tayr adlı yazma eserin sahife kenarlarında görülmektedir. Bu motife, Yavuz Sultan Selim'im Tebriz'i alıp (1514) oradaki sanatkârları İstanbul'a getirmesinden sonra rastlanmaktadır. Eyüp Sultan Türbesi çini detayı Timur sikkelerinde de darp edilmiş olan çintemani motifi için, üç ana kıtayı temsil ettiği rivayetleri vardır. İslam öncesi Orta Asya'dan Anadolu topraklarına taşınan bu motifin, güç, asalet ve iktidarın sembolü olan hükümdar ve onun kişisel eşyaları dışında kullanımının olmaması da bu tezi kuvvetlendirir mahiyettedir. Leopar, pars gibi hayvanların benekleri, dudak denilen dalgalı çizgiler de kaplan postuna gönderme olarak düşünülmektedir. Atik Valide Camii, çini detayı Tepelik, rumi motifinin küçültülerek simetrik bir şekilde işlenmiş hali gibidir. Ahşap detayı Zaman içinde gelişen bu form, kapalı formlar içinde rumi motif dallarının birleşme yerlerine konulmak suretiyle, iki dalın üst üste gelmesinden oluşacak görüntü ve kesişim bozukluklarını kapama görevini üstlenmiştir. Anatomik yapısı rumi ile aynı olan tepelik formu, dairesel bir merkezden çıkan küçük Rumiler ve yayların belirli formlarda kullanılması ile oluşan bir motiftir. Çini detayı Ayırma Rumilerin bitiş noktalarına konulan bu formdan, kapalı formdaki rumi yönünde iki rumi dalı çıkarmak da mümkündür. Tezhib detayı Kapalı formların birleşme ve bitiş noktasında ve tığ motiflerinin çıkış noktası olarak da kullanılır. Topkapı Saray girişindeki III. Ahmed Çeşmesi demir korkuluğu Topkapı Sarayı Revan Köşkü merdiven basamağı üzerinde, Topkapı Sarayı'nda yer alan tahtlar üzerindeki sedef uygulamalarda, Sünnet Odası ve Harem Dairesi'nin muhtelif yerlerinde, Rüstem Paşa Camii ve Atik Valide Camii çinilerinde, Topkapı Sarayı Gözdeler Dairesi merdiven çıkışındaki kalem işlerinde, III. Ahmed çeşme korkuluğunda ve 16. yüzyıla ait kumaşlarda olduğu gibi tepelik; tezhibden kalem işine, çiniden halıya, sedef kaplanmış eserlerden ahşap oyma eserlere, kumaştan cilt sanatına kadar tüm bezemelerde kullanılan bir motif olmuştur. Kaynak: İstanbul'un 100 motifi, Kültür A.Ş

İstanbul'un yaşanmışlıklarında rolü olan beş motif

TEZYİNİ RUMİ