Kariye Camii 450 yıllık hüviyetine kavuştu

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan imzasıyla ibadete açılma kararı Resmi Gazete'de yayımlanan Kariye Camii, Edirnekapı'nın Haliç'e bakan yamacında bulunur. Bizans döneminin önemli manastırlarından yapı, Fetih'ten sonra bir müddet boş kaldı; daha sonra Sultan II. Bayezid döneminde camiye dönüştürüldü ve asırlar boyu Müslümanlara ev sahipliği yaptı. 29 Ağustos 1945 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile Kariye Camii'nin müze ve müze deposu olarak kullanılmak üzere Milli Eğitim Bakanlığına tahsis edilmesine ilişkin karar ise Danıştay'ın 11 Kasım 2019 tarihli kararıyla iptal edildi. Önemli bir Bizans yapısı olan Kariye, geçmişte 'Khora' ismiyle bilinen, İsa'ya adanmış bir kilisedir. Tarihçesi ve ilk yapısı hakkındaki pek çok bilgi olsa da bunlar gerçeklikle örtüşmemektedir. Khora kelime olarak bir yerleşim yerinin dışını, taşrayı ifade eder. Türkçede 'köy' anlamındaki karyeden gelen kariye de bir bakıma bunun tercümesidir. Beş ayrı yapım dönemi geçiren Kariye Camii ibadete açıldı! 4'üncü yüzyıl başlarında Konstantinos tarafından yaptırılan surların dışında kaldığından manastıra bu adın verildiği ileri sürülürse de bu görüş pek inandırıcı değildir. Fakat kilisenin içinde Îsâ ve Meryem'i tasvir eden mozaiklerde her ikisinin de adları ile birlikte Khora kelimesinin yazılmış olması bunun mistik bir anlamı olduğunu gösterir. Bazı eski filozofların Tanrı'nın sınırsızlığını ifade eden tarifleri, Geç Bizans devrinde İsa ile Meryem'e de yakıştırılmıştır. Böylece Khora sıfatı her türlü çerçeveyi aşan bir âlemi belirtir. Khora Manastırı'nın 6. yüzyılda inşa edildiği söylenir ancak 9. yüzyılda doğruluğu bilinen bir kaynak bu efsanenin gerçek olmadığını kanıtlar niteliktedir. Manastır ilk defa, 742 yıllarında isyan edip kendisini imparator ilan eden bir valinin çocukları ile birlikte buraya kapatılması dolayısıyla zikredilir. İlerleyen yüzyıllarda pek çok restorasyon yapılmış, genişletilmiş, mozaik ve fresklerle bezenmiştir. Bu resimlerden birçoğu günümüze ulaşmayı başarmıştır. Fetih'te ilk ele geçirilen yapılardan olan Khora Manastırı bir süre boş kalmış, şehrin içindeki bazı kilise ve harabeler bilhassa Sultan II. Bayezid döneminde camiye dönüştürüldüğünde Sadrazam Atik Ali Paşa tarafından camiye çevrilmiştir. 1546 tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri'nde 'Kenîse (kilise) Camii' adıyla zikredilen mabedin paşanın Çemberlitaş'taki evkafına bağlı olduğu kayıtlıdır. Türk döneminde Kahriye Camii olarak da adlandırılmıştır. Yeni hüviyetleriyle kiliseden çevrilmiş camiler İstanbul'daki sahabe mezarlarından Ebû Saîd el-Hudrî'nin makam-kabrinin de burada olduğu kabul edilir. Mimar Sinan'ın eserlerinin adlarını bildiren listelerden Tezkiretü'l-bünyân ve Tezkiretü'l-ebniye'den Mimar Sinan'ın Kariye Camii'ne yakın bir medrese inşa etmiş olduğu öğrenilir. İstanbul medreseleri hakkında 2 Eylül 1914 yazılan bir raporda, dört odalı ahşap bir yapı olan Kariye Medresesi'nin son derece harap bir durumda olduğu belirtilir. Anlaşıldığına göre bu yıllarda medrese küçültülmüş ve daha sonra tamamen ortadan kaldırılmıştır. Fetih'ten sonra Kariye Camii'ni gören yabancı seyyahların başında Fransız Albili Pierre Gilles bulunur. 1544-1550 yılları arasında Osmanlı topraklarında yaşayan, İstanbul ve çevresiyle ilgili incelemeler yapan Gilles, Konstantinos Sarayı (Tekfur Sarayı) ile Edirnekapı arasında bir yerde gördüğü kiliseden adını vermeksizin bahseder. Yine 16. yüzyıl içinde Avusturya elçiliği papazı Stephan Gerlach da burayı ziyaret ederek caminin yanında bir medrese ile içinde ip bükenlerin çalıştığı kuru bir sarnıç bulunduğunu kaydetmiştir. Gilles gibi o da üç tarafında revaklar olan binanın içinin mozaik ve freskolarla süslenmiş olduğunu bildirir. Evliya Çelebi, 17. yüzyılda Kariye Camii'nden onun 'evvelce bir sanatlı kilise' olduğu şeklindeki tek cümle ile bahsederek herhalde içindeki zengin mozaik süslemelere işaret etmiştir. İstanbul'u dolaşan bazı yabancıların, seyahatnâmelerinde caminin içinde mozaikle işlenmiş resimler gördüklerini yazmalarından buradaki duvar resimlerinin bir kısmının üstlerinin açık olduğu anlaşılır. Kiliseye dönüştürülen camiler İstanbul'a büyük zararlar veren 1894 depreminde Kariye Camii'nin bazı kısımları harap olmuş, hatta minaresi de yıkılmıştır. Ancak az sonra yeniden tamir edilen mabedi, II. Abdülhamid döneminde İstanbul'a gelen Alman İmparatoru Kaiser II. Wilhelm ziyaret etmiştir. Alman mimar A. Rüdell, binanın rölövelerini büyük boyda bir kitap halinde 1908'de yayımlamış, Alexander van Millingen de büyük eserinde görülebilen duvar resimlerinin açıklamalı bir listesine yer vermiştir. Ayrıca İstanbul'daki Rus Arkeoloji Enstitüsü üyelerinden F. I. Schmit, Kariye Camii ve mozaikleri hakkında büyük bir eser neşretmiştir. İstanbul tarihi ve eski eserleri hakkında pek çok araştırması olan İhtifalci Mehmed Ziyâ 1910'da resimli bir kitapta bunları tanıtmıştır. Ayasofya'da 1932'den beri mozaik araştırmaları yapan Thomas Whittemore başkanlığındaki Amerikan Bizans Enstitüsü, 1948'de Kariye Camii'nde de çalışmalara girişti. O yıla kadar namaza açık olan cami vakıflardan alınarak müzeler dairesine bağlandı. Açıkta olan mozaikler temizlendiği gibi üstleri ince bir badana tabakasıyla örtülü olan güney tarafındaki ek kilisenin freskolarının meydana çıkarılmasına da başlandı. 1950'de Whittemore'un ölümü üzerine çalışmalar, merkezi Washington'da bulunan Dumbarton Oaks Bizans Araştırmaları Enstitüsü tarafından Paul Underwood'un başkanlığında bütünüyle yabancılardan oluşan bir ekiple sürdürüldü. Kariye tekrar cami haline dönüştürülmedi. Bu tarihî eserin 450 yıldan beri cami olarak kullanıldığı düşünülmeksizin içindeki bütün teberrükât eşyası kaldırılmış, ahşap minber Zeyrek Kilise Camii'ne taşınıp buranın orta bölümüne konulmuştur. Bizans Enstitüsü, binayı restore ettikten ve mimari bakımdan etraflı bir incelemesini yaptıktan sonra Kariye Camii Ayasofya Müzesi Müdürlüğü'ne bağlı olarak ziyarete açılmıştır. Semavi Eyice tarafından Kariye Camii'ne dair bol resimli bir monografya 1997 yılında İngilizce, Fransızca ve Almanca olarak yayımlanmıştır. Yapının içinde Bizans mermer işçiliğinin güzel bazı örnekleriyle karşılaşılır. Kariye Camii'ne Türk devrinde önemli bir mimari ekleme yapılmamıştır ve bir harim avlusu olmadığı gibi bir şadırvanı da yoktur. Bugün görülen minare 1894 depreminden sonra inşa edilmiş olup bir sanat değerine sahip değildir. Müze olduğu dönemde, binanın bir vakitler cami olduğuna işaret eden tek unsur olan mihrap geç bir döneme ait olup sanat değeri yoktur.

Kariye Camii 450 yıllık hüviyetine kavuştu

KARİYE CAMİİ NEREDE?