Kültürümüzden dünyaya armağan edilen hazine; lale

Farsça la'l kelimesinin 'kırmızı' anlamıyla ilişkilendirilen bitki, lâle ismiyle şöhret kazandı. Bugün Avrupa ülkelerinde 'lâle' için kullanılan 'tulip' veya 'tulipe' (Latince: Tulipa ) kelimesinin ise Türklerin başlarına sardıkları 'tülbent' ile ilgili olarak, 'sarık biçimindeki çiçek' anlamına geliyor. Türkler tarafından asıl vatanı Orta Asya'nın Pamir Dağları'ndan Anadolu'ya getirilen lale, buradan dünyaya yayıldı. Kentlerin simgesi ve baharın müjdecisi olan lale, adına festivaller düzenlenen nadir çiçeklerden biri oldu. Vahdetin temsili lale Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'u fethettikten sonra şehri iskân ederken bahçeleri lalelerle süsledi. Yavuz Sultan Selim'in şeyhülislamı ve âlim bir zat olan İbni Kemal, laleyi iyi tanır ve onu teşbihlerde kullanırdı. II. Selim döneminden itibaren imparatorluğun çeşitli bölgelerinden lale ve sümbül soğanları ısmarlandı. Bu döneme ait fermanlara göre II. Selim, Kırım'ın güneyindeki Kefe'den 300.000 adet lâle soğanı ısmarlamıştı. İstanbul korularını süsleyen lale 1651'de Avusturya hükümdarı Üçüncü Ferdinand tarafından IV. Sultan Mehmet'e gönderilen sefir Smith von Scwarzenhorn'un getirdiği hediyeler arasında, 10 çeşidin üzerinde 40 tane lale soğanı vardı. 1717 tarihine kadar İstanbul'da, Anadolu'dan ve İran'dan getirilen laleler çoğaltıldı. Daha sonraki yıllarda Hollanda'dan getirilen ve 'mavi inci' adı verilen bir cinsi en makbullerinden sayıldı. Bu lale, padişahların saraylarında yetiştirildi. Osmanlı'da üretilerek geliştirilen lale, yeni adlar aldı. Osmanlı'da laleye verilen isimler arasında mevc-i elmas (elmas dalgası), dame-i dür (inci eteği), necm-i çemen (çimen yıldızı), mahbub-u zaman (zamanın sevgilisi) gibi yer alır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde laleden seçme ve melezleme yoluyla yüzlerce çeşitleri üretildi. Öyle ki lalezar denilen lale bahçeleri popüler oldu. Laleyi tasvir eden şiirler, lalenamelerde toplandı. Lale ile uğraşmak üzere bir encümen-i daniş (akademi) bile kuruldu. İran'dan gelme 'duhteri' adlı lale soğanının tanesi bin altına satıldı. Lale, Sultan III. Ahmed dönemine adını verdi ve bu dönemin önemli bir simgesi oldu. Evliya Çelebi, Kâğıthane'de bir lâlezar mesiresinin bulunduğunu ve burada Kâğıthane Lâlesi denilen rengârenk bir lâle türünün yetiştirildiğini anlatır. Lale devrinde çiçeğin fiyatları o kadar arttı ki Sultan III. Ahmed narh koymak zorunda kaldı. 1725 tarihli narh defterine göre 306 çeşidinden en pahalısı, 200 kuruş ile 'nar mızrağı' adlı laleydi. Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Hollanda'dan getirttiği bir laleye Lü'lü-i Ezrak adını verip, bu laleden yetiştirenlere ödüller verdi. İbrahim Paşa'nın Âsâfî adını verdiği kendi yetiştirdiği bir lâlede vardı. Lâle-i Rûmî denilen Osmanlı lalesinin yaklaşık 2 bin tanesinin adları, özellikleri ve yetiştiricileri çiçek tezkirelerinde ve lale mecmualarında kayıtlıydı. Bu lale türünün çiçeği badem biçiminde, yaprakları ise hançer şeklinde ve uçları tığ gibi ince ve sivriydi. İstanbul'un ve Türkiye'nin simgesi olan lale, 15 yüzyılın ikinci yarısında Avrupa'ya götürüldü. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun İstanbul Büyükelçisi olan bitki bilimci Ogier Ghislain de Busbecq'in Avrupa'ya gönderdiği lale soğanları, önce Avusturya'nın Viyana şehrine oradan da Hollanda'ya ulaştı. Amsterdam'da bir ev alabilecek paraya satılan laleler, insanların cemiyetteki yerini, tayin eder oldu. Avrupa'da lalenin nadir türlere talep birden artınca, bunların satışlarını gerçekleştirmek için Amsterdam, Rotterdam ve Leiden gibi şehirlerdeki borsalarda düzenli pazarlar kuruldu. Lale borsası çöktüğünde, bir gecede zenginler fakir düştü. Avrupa'da 1634-1637 yılları arasında tam bir tulipmania (lale çılgınlığı) yaşandı. Alexandre Dumas'nın Siyah Lale romanı bu devri anlattı. Soğanlı ve otsu bir bitki olan lale, Anadolu'da 12. yüzyıldan itibaren el sanatlarında süsleme motifi olarak da kullanıldı. Bu dönemden sonra şiirde, resimde, hikâyede, romanda, minyatürde ve tasavvufta ana konu olarak işlenirken, cami süslemelerine, top dökümlerinin motiflerine, halı-kilim desenlerine, savaş miğferlerine, kaftanlara, yazmalara, mendillere, eteklere, çeyiz sandıklarına, paraların üstene bile nakşedildi. Lale kelimesinin Osmanlıca yazımı ile Allah lafzı aynı harfleri taşır. Buradan bakıldığında lale, Allah lafzının anagramıdır. Aynı zamanda, Allah, hilal ve lâle kelimeleri ebced hesabıyla 66 sayı değerini verir. Bu nedenlerle lâleye tasavvufta farklı bir kutsiyet atfedilir. Tasavvufi düşünceye göre lale, bir tek tohumdan yalnızca bir dal ve çiçek verdiği için Allah'ın birliğini temsil eder. Camiye de benzetilen lale, bu teşbihe göre ortası kubbeye, iki tarafındaki yapraklar ise minare gibidir. Bulunmaz bencileyin bagrı yanık lâleden gayrı Yüzüme su seper bir kimse yoktur jâleden gayrı Şemsi Ağa Lale motifi çinide sıklıkla kullanıldı. Bursa Şehzade Mustafa türbesinde, Rüstem Paşa Camii, Ramazan Efendi Camii, Kula Kurşunlu Camii yapılarında lâle motifi örnekleri taşıyan çiniler bulunur. Rüstem Paşa Camisi'ndeki çinilerde 41 adet lale çeşidi bulunur. II. Süleyman'ın, Yavuz Sultan Selim, III. Murat'ın yalnızca lâle motifi kullanılmış kaftanları vardır. Ters laleye, savaşa giderken kullanılan tuğlu mızrağa benzemesi, padişahın kavuğuna taktığı sorguçları ve tuğları çağrıştırması nedeniyle Osmanlı'da 'tuğ-ı şahi' de denildi. Lâlenin yanakları yalım yalım, nergisin gözünden kaçıp gizlenmede Mevlana Celaleddin Rumi Pek çok camide kullanılan lale, Edirne Selimiye Camii'nde ters olarak işlendi. Bu ters lalenin işlenmesi ile ilgili halk arasında çeşitli rivayetler bulunur. Bunlar biri, Mimar Sinan'ın torunun vefatı üzerine işlenmesiydi. Mimar Sinan, Selimiye'yi yapmak için Edirne'ye geldiğinde, yanında 8-9 yaşlarındaki torunu Fatma'yı da getirdi. Torunu, bir süre sonra burada hastalanıp vefat etti. Mimar Sinan'da ona duyduğu hasret nedeniyle torununun türbesindeki mermer sandukaya ters lale bıraktı. Bu üzüntüyü gören çırağı da ustasının üzüntüsünü Selimiye'ye işledi. Bir diğer rivayete göre lale buraya 'hilal' lafzını ifade etmek için nakşedildi. Ebced hesabıyla aynı değeri vermesi ve tersten okunuşu hilalle aynı olması nedeniyle bu camideki ters lale, 'hilâli düşürürseniz batarsınız' şeklinde de yorumlandı. Taşradan geldi çemen mülkine bîgâne diyü Devr-i gül sohbetine lâleyi iletmediler (Necati) Klasik şiirlerde lale, dağlarda yetişiyor olmasından dolayı taşralı olarak anıldı. Bu yüzden utangaç, usul erkân bilmez bir çiçek olarak zikredildi. Lale motifi, klasik edebiyatımızda ilk olarak Mevlânâ'nın şiirleriyle varlığını gösterdi. 14. yüzyıldan sonra da şekli, rengi gibi çeşitli özellikleriyle şiirimizde yer aldı. Öyle ki lale, bir döneme adını verdi. Divan edebiyatında 16. yüzyıla kadar yabani ve taşralı bir çiçek olarak değerlendirilse de özellikle Lâle Devri'nden sonra şairlerin vazgeçemediği temalardan biri oldu. Mazhar-ı ism-i celâl olmasa hakka lâle Bulamazdı bu kadar rütbe-i vâlâ lâle İzzet Ali Paşa Osmanlı döneminde lâleye ilgi artınca onun hakkında pek çok sayıda eser de kaleme alındı. Bunlardan bazıları şunlardır: Laleye pir-i sabadan bu nefes şimdi değil Ezelidir bu heva vü heves şimdi değil Remzi Efendi Hollanda'da kısa sürede popüler hale gelen lale, Kanada'nın başkenti Ottawa'ya geçmesiyle tüm dünyada tanınır hale geldi. Bu uzun yolculuğunun ardından tanınan lale için günümüzde Türkiye'de, Kanada, Hollanda ve Japonya'da her yıl festivaller düzenleniyor. Kokunuz nerde ve siz nerdesiniz

Kültürümüzden dünyaya armağan edilen hazine; lale

ANADOLU’DAN DÜNYAYA YAYILDI