Lale Devri'nin Avrupalı Ressamı: Jean Baptiste Van Mour

Yahya Kemal, Paris'te dostlarını Louvre Müzesi'nde gezdirirken yahut Madrid elçiliği sırasında davet edildiği şatolarda Velasquez'lere, Goya'lara dikkatle bakarken, 'Bizim de Batılı mânâsında resmimiz olsaydı, mesela Yavuz Sultan Selim'in nasıl bir fizikî görünüşe sahip olduğunu bilecek, bu resimlere bakarak eski şehirlerimizin, kıyafetlerimizin, hayatımızın vb. niteliği hakkında fikir edinebilecektik' diye düşünürdü. Bu hislerini de Resimsizlik ve Nesirsizlik başlıklı yazısından anlamak mümkündü: 'Resimsizlik yüzünden cedlerimizin yüzlerini göremiyoruz. Ah bu ne feci hicrandır! Eski şehirlerimizi göremiyoruz; yanmış yahut yıkılmış nice binalarımızı göremiyoruz; eski kıyafetlerimizi göremiyoruz; o kıyafetlerin asırlar arasında, yavaş yavaş nasıl tekâmül ettiklerini anlayamıyoruz; vatanı kurduğumuz eski seferlerimizi, eski meydan muharebelerimizi, bu muharebeleri başaran şerefli ordularımızı göremiyoruz. Ah, ah… Resimsizlik yüzünden daha neleri, neleri göremiyoruz [...] Tıpkı Avrupa milletlerinde olduğu gibi, bizde de her şehirde ve her devirde birçok ressamlarımız olsaymış ve o ressamlar, her biri kendi ihtisasına göre, millî ve şahsî hayatımızın her safhasını tasvir etselermiş ve o tasvirler bize kadar gelselermiş, biz onlara bakarak, büyük, geniş ve derin tarihimizi her an görebilseymişiz! Ah! Ah! Bu ne üzüntülü bir özleyiştir!' Flaman asıllı bir Fransız ressam olan Jean Baptiste Van Mour, 9 Ocak 1671'de dünyaya geldi. Mour, Paris'e 1699 yılında gitmiş ve kabiliyetini fark eden Comte de Ferriol tarafından himaye edilmişti. Ferriol'un 1699 yılında elçi olarak İstanbul'a tayin edilince Van Mour'u da yanında getirdiği ve onu orijinal kıyafetleri içinde Osmanlı tiplerini çizmekle görevlendirdiği biliniyor. Van Mour'a yaptırdığı 100 parçadan oluşan gravürleri Paris'e götüren Ferriol, her biri hakkında açıklayıcı metinler yazarak Fransa Kralı 14'üncü Louis'ye sundu. Albüm, 1712'de Fransa'da Recueil de cent estampes représentant différentes nations du Levant (Levant'ın Çeşitli Ülkelerini Tanıtan 100 Oymabaskı Derlemesi) adı altında basıldı ve büyük bir ilgiyle karşılandı Le Hay adlı mühendis tarafından basılan eserin, kısa sürede İtalya ve Almanya'da sahte kopyaları piyasaya çıkmış, daha sonra İngiltere ve İspanya'da orijinalinden tercüme baskıları yapılmıştı. Bu albüm, Antoine Watteau, Francis Smith ve Antonio Guardi gibi pek çok sanatçıya esin kaynağı oldu. Van Mour daha sonra Estampes orientales (Doğu Oymabaskıları) adlı bir derleme daha yayımladı. Mour, bu sıralarda Avrupa'da bir ressam olarak da tanınmıştır. Bu kıyafet albümünün oluşturduğu ilgi, Avrupa'da çığ gibi büyüyen 'Türk Modası'nın doğmasına katkıda bulundu. Wolfgang Amadeus Mozart'ın Topkapı Sarayı'nı konu edindiği 'Saraydan Kız Kaçırma' adlı operasının da o yıllarda Avrupa'daki Türk kıyafetlerine ve hayat tarzına duyulan merakın tezahürlerinden biri olduğunu bilmek; bu opera için hazırlanan kostümleri, Van Mour'un çizimleriyle öncülük ettiği Osmanlı kıyafet akımının devamı olarak görmek gerek. Avrupa'daki 'Türk Modası' akımının bir yansıması olarak 'Sevimli Küçük Türkler' diye isimlendirilen porselen biblolar da üretilmişti. Bu biblolar ilk defa 1740'larda, Almanya'da Meissen Porselen Fabrikası'nda imal edildi. Fabrikanın tasarımcıları J. J. Kaendler ile P. Reinicke, bu bibloları tasarlarken Van Mour'un çizimlerinden faydalanmışlardı. Comte de Ferriol'la birlikte Fransa'ya dönmeyerek daha sonraki Fransız elçileri maiyetinde çalışmaya devam eden ve hayatının sonuna kadar İstanbul'da kalan Van Mour'a Fransa Kralı tarafından 1725 yılında (bir Fransız sanatçısına ilk kez verilen) 'Kralın Doğudaki Daimi Ressamı' unvanı verildi. Bu arada Fransa Elçisi Marquis de Bonnac'ın emriyle, Fransa Bahriye Nezareti'ne sunulmak üzere Türklerin balık tutma usullerini yansıtan bir tablo serisi yaptığı gibi, başka ülkelerin elçilerinin portre ve kabul töreni resmi siparişlerini de yerine getirdi. Venedik balyoslarının kabul törenlerini tasvir ettiği tablolardan bazıları halen Beyoğlu'ndaki İtalyan Başkonsolosluğu'ndadır. 1727 yılında İstanbul'a gelen Hollanda elçisi Cornelis Calkoen de Van Mour'un eserlerine büyük ilgi göstermiş ve topladığı eserler daha sonra zengin bir koleksiyon olarak Amsterdam Devlet Müzesi'ne nakledilmişti. Van Mour'un İstanbul'da özellikle yabancı elçiliklerden gelen siparişleri karşılayabilmek için bir atölye kurduğu ve bu atölyede muhtemelen Rum ve Ermeni asıllı yerli ressamları yetiştirip çalıştırdığı tahmin ediliyor. İstanbul'da yaşadığı süre zarfında Sultan III. Ahmed'in saltanatına, Damad İbrahim Paşa'nın sadrazamlığına, Lâle Devri'ne, bu devri sona erdiren Patrona Halil İsyanı'na şahit olan Van Mour, bu devri yansıtan çok sayıda gravür yaptı. 1700'lerin başında İstanbul nasıl bir şehirdi? Bütün bu soruların cevapları Van Mour'un resimlerinde bulunabilir. Lâle Devri İstanbul'undan günlük hayat sahneleri, resmî törenler, insan tipleri... Patrona Halil'i isyan sırasında ve daha sonra Topkapı Sarayı'nda idam edilirken gösteren resimler de var. Hollanda elçisi Cornelius Calkoen için sarayda yapılan resm-i kabul, Sadrazam'ın sarayında verilen ziyafet... Pera'daki Hollanda elçilik binasından bakılarak yapılmış bir İstanbul manzarası… Van Mour'un ilgi çekici gravürlerinden birinde de Galata Mevlevihanesi'nde postnişini, dönen dervişleri ve seyircileriyle bir sema töreni tasvir ediliyor. O tarihte postnişin Nâyî Osman Dede olduğuna göre, bu resim musiki tarihimiz açısından da ayrı bir değer taşımaktadır. İstanbul'daki Osmanlı hayatını yansıttığı yüzlerce resim yapan Jean-Baptiste Van Mour, Lâle Devri'nin son ermesinden yedi yıl sonra, 22 Ocak 1737 tarihinde İstanbul'da öldü ve Saint Benoit Kilisesi'nde toprağa verildi. Dönemin önemli şahsiyetlerinden olan sanatçının ölümü İstanbul dışında da büyük üzüntü yaratmış, hakkında Fransız Mercure de France gazetesinde bir anma makalesi yayımlanmıştır. Sanatçının İstanbul'la ilgili eserlerinden bazıları 'Sarraf', 'Rum Düğünü', 'Açık Havada Eğlenen Rumlar', 'Arnavut Askerlerinin Portresi', 'Patrona Halil', 'Çavuş', 'Padişah', 'Türk Düğünü', 'Mevlevi Dervişleri' ve 'Bentler' olarak sayılabilir. 2003 yılı sonlarında Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Koğuşu'nda Van Mour ile Nakkaş Levnî'nin Lâle Devri'ni yansıtan resimleri bir arada sergilendi. Hollanda Leiden Millî Müzesi ile Lahey Tarih ve Sanat Müzesi'nden getirtilerek sergilenen resimler, Levni'nin Van Mour'dan etkilendiğini, hatta belki de birlikte çalıştıklarını göstermesi bakımından dikkat çekiciydi. Özellikle sergi afişlerinde kullanılan, Van Mour ile Levni'nin fırçalarından çıkmış III. Ahmed portrelerinin benzerliği şaşırtıcıdır. Sanki iki ressam aynı anda padişahın karşısına geçmiş, biri tam cepheden, diğeri hafifçe yanda durarak portresini yapmışlar. Aynı kavuk, aynı kaftan, aynı sorguç, aynı sakal bıyık... Levni'nin feraceli kadınlarıyla Van Mour'unkiler için de aynı şey söylenebilir. 3. Ahmet 3. Ahmet Türk kadını Seyyar kahveci Levent Şeyhülislam Kapıcıbaşı Silahtarağa Kızlarağası Haseki Sultan Saka Sadrazam Serdengeçti Seyyar berber