Mimar Sinan'ın İstanbul'da inşa ettiği hamamlar

Üsküdar'ın merkezinde, Hâkimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde bulunan hamam 1583 yılında II. Selim'in eşi, III. Murad'ın annesi Venedik kökenli Haseki Nurbanu Sultan tarafından Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. Erkekler ve kadınlar için ayrı bölümleri olan bu çifte hamam çok uzun süre Üsküdar'ın meşhur hamamlarından biri olarak hizmet vermiştir. Mehmet Akif'i daha iyi tanımamızı sağlayacak anılar Sinan'ın bu etkileyici eseri, Üsküdar'daki külliyesine gelir sağlaması amacıyla Nurbanu Sultan'ın arzusu üzerine inşa ettiği bilinir. Evliya Çelebi bu hamamdan 'İskele Çarşısı'nda gayet iç açıcı, havası hoş ve güzel binalı aydınlık bir hamamdır. Seçkin güzellikte temiz dellâkları, mavi peştemalları vardır' diye bahseder. Ayvansarâyî Hüseyin Efendi'nin Hadikatü'l Cevâmî'sinde ise adı 'Üsküdar'da vâki Valide-i Cedid Camii yakınında Yeşildirekli Hammâm' olarak geçer. Günümüze ulaşmayan bu yeşil direğin hamamın camekânında veya dış kapısının yanında olduğu düşünülür. Fatih Zeyrek'te, İtfaiye Caddesi üzerinde bulunan Çinili Hamam'ın banisi denizcilerin piri olarak kabul edilen ilk 'kapudan paşa' Barbaros Hayreddin Paşa'dır. Yapı, Sultan Süleyman'ın 1534'ten hem Cezayir Beylerbeyi hem de kaptan-ı deryalık unvanlarıyla ödüllendirdiği banisi Barbaros Hayreddin Paşa'nın adıyla da anılır. Hamama ayrıca Kaptanpaşa Hamamı ve bulunduğu semtten ötürü Zeyrek Hamamı da denir. Yapı, Sinan'ın inşa ettiği ilk ve en büyük hamam yapılarından biridir. Yapım tarihi net olarak bilinmez ama 1540-1546 yılları arasında inşa edildiği düşünülür. Paşa'nın bu hamamı, Beşiktaş'ta yaptırdığı bugün ayakta olmayan medresesine gelir sağlamak amacıyla vakfettiği bilinmektedir. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın derslerinde işlediği konular Çinili Hamam'ın adı iç süslemesinde kullanılan, günümüze çok küçük bir bölümü ulaşan 16. yüzyılın ilk yarısına ait eşsiz güzellikteki İznik çinilerinden gelir. Bugün hamamın yalnızca erkekler kısmının sıcaklık bölümünde görülebilen çiniler, şeffaf, renksiz sır altında, beyaz hamurlu olup mavi ve firuze boyalı süslemelere sahiptir. Avrupa'yı ziyaret eden ilk padişah: Sultan Abdülaziz Eyüp'te, Çömlekçiler Caddesi'nde yer alan hamam, Şehzade Camii'nin vakfıdır. Sultan Süleyman'ın genç yaşta ölen oğlu Şehzade Mehmed için inşa ettirdiği Şehzade Camii'ne gelir getirmesi amacıyla yaptırılmıştır. 1544-1548 yılları arasında inşa edildiği düşünülmektedir. Evliya Çelebi, yapının bulunduğu mahalleyi anlatırken hamamdan 'Hoş havalı bir hamamı var ki bölgenin bütün halkına açık aydınlık bir hamamdır' diyerek bahis açar. Yine Evliya Çelebi'nin aktardıklarından hamamın bulunduğu Çömlekçiler Mahallesi'nin '4 bin haneli bağ ve bahçeli mamur, kat kat irem sütunlu büyük köşkler ve yalılar ile bezenmiş, çiçekli bostanlar ile süslenmiş büyük bir şehir' olduğunu öğreniriz. Evliya Çelebi, Çömlekçiler Mahallesi'nin ana caddesinin iki yanında her meslek grubundan esnafa ait süslü 300 tane dükkân olduğunu anlatır ve bu dükkânlardan başka hamamın bulunduğu caddenin iki tarafının baştanbaşa 250 adet çanakçı, bardakçı ve çömlekçi dükkânıyla kaplı olduğunu söyler. Evliya Çelebi'ye göre bölgenin amber kokulu toprağında olan özellik başka bir diyarın toprağında yoktur ve özellikle burada yapılan bir testi taze iken ondan su içenin dimağı kokulanıp taze can bulur ve 'Her diri şey sudan yarattığımızı…' (Enbiya, 10) ayetinin sırrını açıkça görür. Ayasofya Meydanı'nda bulunan ham Sultan Süleyman'ın nikâhlı zevcesi Haseki Hürrem Sultan tarafından Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. 1556 senesinde inşa edilen yapı İstanbul'daki en büyük, en görkemli çift hamamlardan biridir. Ayasofya'nın tam karşısında yer alan yapı Ayasofya Hamamı olarak da anılır. Sinan'ın tasarladığı hamamların en önemli ve başarılı örneklerindendir. Selçuklu tarihi hakkında bilinmesi gereken terimler Sinan, hamamda uyguladığı planla yapının kadın ve erkeklere ait bölümlerini bir eksen üzerine yerleştirmiş, iki bölümün kapılarını 75 metre uzunluğundaki hamamın iki karşıt ucuna koymuş, erkeklerle kadınların birbirlerine hemen hiç rastlanmadan içeri girebilecekleri bir yapı tasarlamıştır. Her iki uçta iki ayrı kubbenin örttüğü giriş ve soyunma bölünme, üç kubbeli soğukluk kısmı ve yıldız biçimli sıcaklık arka arkaya dizilmiştir. Erkekler kısmının girişi, diğer hamamlarda görülmeyen bir biçimde, bir revakla süslenmiş ve yapıya adeta cami girişi havası verilmiştir. Ortaköy'de Dereboyu Caddesi ile Muallim Naci Caddesi'nin kesiştiği noktada bulunan yapının banisi Hüsrev Kethüda'dır. Hüsrev Kethüda, Sultan Süleyman dönemi sadrazamlarından Kara Ahmed Paşa'nın kâhyasıdır. Topkapı'daki Gazi Ahmed Paşa Külliyesi'nin banisi olan Sadrazam Kara Ahmed Paşa'nın bu hamamın yapımında kâhyası Hüsrev Kethüda'ya maddi destek verdiği söylenir. Hamamın tamamlanma tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, Hüsrev Kethüda'nın 1565 yılında, Vefa'daki darülkurrasını inşa ettirdiği sırada yapıldığı düşünülür. Ünlü edebiyatçıların kaleminden alıntılarla 'sessizlik' Ortaköy Hamamı olarak da bilinen yapı bir çifte hamamdır. Sinan'ın hamamlarında görülen merkezi plandan farklı tasarlanmış olan yapının iki büyük kubbesi sekizgen kasnaklara oturtulmuştur. Hamam moloz ve tuğla ile inşa edildikten sonra üzeri sıvayla kaplanmıştır. Hamamın üzerindeki bu sıva geçirdiği son dönem restorasyon sırasında kazınmış, bunun altından yüzlerce yıllık yapının özgün taş ve tuğlaları çıkarılmış; bu taş ve tuğlaların harçları sağlamlaştırılmıştır. Duvar örülerek kapatılan özgün pencereler de açıldıktan sonra hamam özgün görünümüne kavuşmuştur. Zeytinburnu Merkezefendi Mahallesi'nde Merkezefendi Caddesi ile Mevlevihane Caddesi'nin kesiştiği köşede yer alan hamamın net inşa tarihi bilinmemekle birlikte 16. Yüzyılın ilk yarısında yapıldığı düşünülür. Banisi, I. Selim'in kızı Sultan Süleyman'ın kız kardeşi Şah Sultan'dır. Şah Sultan, ünlü bir derviş ve hekim olan Merkez Efendi'nin mürididir. Zamana meydan okuyan ilim merkezi: Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi Merkez Efendi'nin Manisa'da Sultan Süleyman'ın annesi Hafsa Sultan'ın külliyesindeki Halveti-Sünbüli tarikatına bağlı zaviyede görevliyken mesir macununu (nevruziye) icat ettiği söylenir. Kimi kaynaklar, Merkez Efendi'nin Manisa'daki külliyenin darüşşifasında tabip olarak görev yaptığını ve burada çeşitli baharatlardan hazırladığı bu macunu her yıl nevruzda şifa için halka dağıttırdığını da yazar. Merkez Efendi dönemi müelliflerin bundan söz etmemesi ve darüşşifanın onun Manisa'dan ayrılmasından sonra tamamlanması bu bilgiyi tartışmalı hale getirir. Merkez Efendi, 1529'da Manisa'dan İstanbul'a gelmiş ve asitanede posta geçmiştir. Beykoz'da Fevzi Paşa Caddesi Fırınaralığı Sokak'ta yer alan hamamın banisi Hasodabaşı Behruz Ağa'dır. Beykoz Hamamı olarak da bilinen yapı vapur iskelesinden çıkıp, On Çeşmeler'in bulunduğu meydana doğru giderken sol tarafta kalır. 16. Yüzyılın ortalarında inşa edilen hamam Beykoz'un önemli tarihi yapılarından biridir. Ancak günümüze özgün haliyle ulaşamamıştır. Yapının banisi Behruz Ağa, Sultan Süleyman'ın odabaşısıdır. Hamam, 'Hasodabaşı' ve 'Behruz Ağa' isimleriyle de anılır. Tarihte nam salmış Bürde Kasidesi Hadikatü'l Cevami yazarı Ayvansarayi Hüseyin Efendi, uzun uzun anlattığı ve Behruz Ağa'nın hayratı olduğunu söylediği On Çeşmeler'den sonra hamamdan kısaca şöyle bahseder: 'Mahalli mezkurde vaki' çeşme-i kebir, İstanbul'da Odabaşı Çarşısı'nda camii olan Behruz Ağa'nın âsâr-ı hayriyyesindendir. Karye-i mezbûrede tek hammâm dahi anın müsakkafatındandır.' Azapkapı'da Karaköy Caddesi üzerinde yer alan yapının banisi Sokollu Mehmed Paşa'dır. Kesin olarak bilinmemekle birlikte hamamın inşaatının Sokollu Mehmed Paşa'nın 1579 yılında suikasta kurban gitmesinden iki yıl önce, 1577 yılında tamamlandığı düşünülür. Kimi kaynaklar Sinan'ın yapıyı sadece tamir etmiş olduğunu aktarsa da Süleymaniye Hamamı ile arasındaki benzerlik, mimari tasarımı, onun Sinan'ın elinden çıkma olduğunu gösterir. Mimarbaşının yapıyı eski bir hamam kalıntısının üzerine inşa etmiş olabileceği de düşünülür. Beşeriyetin hafızası kütüphaneler hakkında terimler Hamam, Sokollu Mehmed Paşa Camii ile birlikte şu an mevcut olmayan bir mektep, iki çeşmenin de dâhil olduğu bir külliyenin parçasıydı. Çifte hamam şeklinde inşa edilen yapı erkekler kısmındaki sekiz sütun nedeniyle Yeşildirek Hamamı olarak da bilinir. Kadınlar girişi Yolcuhamam Sokağı'na erkekler girişi ana caddeye açılır. Yapı simetrik bir çifte hamam değildir. Hamamın sıcaklık bölümlerinin planları birbirinden farklıdır. Fatih Ayakabı'da, Abdülezel Paşa Caddesi, yani sahil yolu ile Miralay Nazım Bey Caddesi'nin kesiştiği köşede yer alan yapı Nurbanu Sultan tarafından Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. 1582 yılında inşa edilen yapı, banisi II. Selim'in eşi, III. Murad'ın annesi Nurbanu Sultan'ın adıyla Valide Sultan Hamamı olarak anıldığı gibi, 'Ayakapı Hamamı', 'Çufut (Çıfıt) Hamamı', 'Havuzlu Hamam', 'Yenikapı Hamamı' olarak da bilinmektedir. Irak'ın yağmalanan kadim tarihi: yazma eserler Kapısında yapıyı şehrin 'yüzü suyu' olarak niteleyen bu iki beyitlik kitabenin yazdığı hamamdan Hadikatü'l Cevami'de Aya Kapısı'nın 50 metre kadar ilerisindeki Yenikapı'nın köşesinde bulunduğu için 'Lanka Yenikapusı dahilinde vaki' havuzlu tek hammam' şeklinde bahsedilir ve valide sultanın vakfiyesi dahilinde olduğu da belirtilir. Evliya Çelebi'nin 'Yahudilere Çufutkapısı Hamamı' diye bahsettiği yapı Osmanlı döneminde özellikle Balat-Fener bölgesinde yaşayan yoğun Yahudi nüfusun en çok tercih ettiği hamamdır. Bunun nedeni Sinan'ın bir adı da 'Havuzlu Hamam' olan yapıya Yahudilerin dini vecibelerini yerine getirmeleri için inşa ettiği havuzdur. Bu bakımdan Ayakapı Hamamı, Osmanlı mimarisi ve toplum hayatı açısından özel öneme sahiptir.

Mimar Sinan'ın İstanbul'da inşa ettiği hamamlar

ATİK VALİDE SULTAN HAMAMI