Tarihe meydan okuyan yapı: Sahip Ata Külliyesi

Sahip Ata Fahreddin Ali, Anadolu Selçuklu Devletinin XIII. yüzyılın ikinci yarısına damgasını vurmuş bir devlet adamıdır. Devlet kademesinde üstlendiği çeşitli görevler sonrası vezirlik makamına yükseltilen Sahip Ata, ülkenin Moğol tahakkümü altında bulunduğu 1258–1285 tarihleri arasında tüm yetkileri tekelinde toplayıp önemli karaların tamamına tek başına imza attı. Siyasi kariyeri sırasında 'Fahreddin (Dinin öğüncü), Kavvamü'l-mülk (Devletin dayanağı)' gibi sıfatlarla anılacak kadar başarılı olan ünlü vezirin, yaptırdığı hayır eserleri, halk arasında 'Ebu'l-Hayrat (Hayırların babası)' olarak anılmasına sebebiyet verdi. Yaptırdığı eserlerden biri de Sahip Ata Külliyesi'dir. 1277 yılında yaptırılan külliyenin mimarı Keluk b. Abdullah'tır. Külliye yerleşim planı olarak, kuzeyde câmi, câminin mihrap duvarına bitişik inşâ edilmiş içinde Fahreddin Ali, eşi ve çocuklarının kabirleri bulunan türbe, türbenin güney duvarı bitişiğinde hânkâh, hemen yol aşırı karşısında çifte hamam yer almaktadır. Câmi, kuzeyden bir portal girişine sahiptir. Portalın sağ ve solunda altlı üstlü ikişer hücre bulunmakta, alttakiler sebil vazifesi görmektedir. Giriş kapısını çevreleyen pervazın üzerinde Besmele ve Fâtiha suresi yazılıdır. Külliyenin hânkâh (dergâh) kısmı Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından Sâhib Atâ Vakıf Müzesi olarak düzenlenip ziyarete açıldı. Anadolu Selçuklu Dönemi vezirlerinden Hacı Ebubekirzâde Hüseyinoğlu Sahip Ata Fahreddin Ali tarafından yaptırılan külliye; cami, türbe, hankâh, çifte hamam, çeşme ve dükkânlardan oluşur. Larende Caddesi üzerinde yer alan külliyenin inşasına ilkin 1258 yılında caminin yapımı ile başlandı ve bu inşa 1283'de türbenin yenilenmesi ile tamamlandı. Külliye yerleşim planına göre; cami, caminin kuzeydoğu köşesinde bağısız konumda çeşme, caminin güneyinde mihrap duvarına bitişik inşa edilmiş türbe, türbenin güney bitişiğinde hankâh, hankâhın doğu cephesinde dükkânlar ve yol aşırı karşısında da çifte hamam yer alır. Günümüzde Külliyenin vakfiyesi mevcut olmamakla birlikte, 1863 tarihli bir şer'iyye sicil kaydında vakfın o yıllardaki mütevelli heyetinin, külliyenin 1278 tarihli vakfiyesini ellerinde bulundurduğunu belirtir. Ancak bugün akıbeti hakkında herhangi bir bilgi bulunmaz. Daha çok bânisinin adıyla tanınan külliye bulunduğu yerden dolayı Lârende, bitişiğindeki hankahtan dolayı Henergeh-Energe Camii ve Külliyesi olarak anılmasının yanı sıra hamam da Lârende Kapısı, Sultan ve Şifa Sultan Hamamı isimleriyle bilinir. Caminin mimarı, taçkapının sağındaki sebilin cephesinde madalyonlar içinde kitâbede ismi yazılı olan Kölük b. Abdullah'tır. Cami külliyenin en erken tarihli yapısıdır. Orijinal mihrabı hariç bugünkü bina 1871'de yaptırıldı. Eski cami 1871 yılında yıldırım düşmesi sonucunda yıkılmasından dolayı bu yıllarda yenilendi. Mimar Kölük'ün yapmış olduğu cami; mihrap önü kubbeli olup daha geniş ve taç kapıya kadar uzandığı düşünülür. Ancak yapının birçok yeri değiştirilmiş ve caminin ebatları küçültüldü Cami gerek doğal afetler sonucunda gerekse zamanla yapılan müdahalelerle birçok değişikliğe uğradı ve kapsamlı onarımlar geçirdi. Caminin tamiri ile ilgili ilk belge Konya kadısına gönderilen 978H/1570M tarihli fermandır. Bunun dışında Osmanlı döneminde 1702, 1825, 1848 tarihlerinde de ayrı ayrı onarımlar gördü. Cumhuriyet Dönemi'nde eserler hakkında dikkat çekici ve bilgi veren ilk belge Mustafa Kemal Atatürk'ün 19 Şubat 1931 yılında İsmet İnönü'ye çektiği telgraftır. Bu telgraf şöyledir: '(Acele ve Mühimdir) Konya: 19.2.1931 Başvekalete Son tetkik seyahatimde muhtelif yerlerdeki müzeleri, eski sanat ve medeniyet eserlerini de gözden geçirdim. 1. İstanbul'dan başka Bursa, İzmir, Antalya, Adana ve Konya'da mevcut müzeleri gördüm. Bunlarda şimdiye kadar bulunabilen bazı eserler muhafaza olunmakta ve kısmen de ecnebi mütehassısların yardımı ile tasnif edilmektedir. Ancak memleketimizin hemen her tarafında emsalsiz defineler halinde yatmakta olan kadim medeniyet eserlerinin ileride tarafımızdan meydana çıkarılacak olanların ilmi bir surette muhafaza ve tasnifleri ve geçen devirlerin sürekli ihmali yüzünden pek harap hale gelmiş olan abidelerin muhafazaları için müze müdürlüklerinde ve hafriyat işlerinde kullanılmak üzere arkeoloji mütehassıslarına kat'i lüzum vardır. Bunun için Maarifçe harice tahsile gönderilecek talebeden bir kısmın bu şubeye tahsisinin muvafık olacağı fikrindeyim. 2. Konya'da asırlarca devam etmiş ihmaller sebebiyle büyük bir harabi içinde bulunmalarına rağmen sekiz asır evvelki Türk medeniyetinin hakiki şaheserleri kıymettar bazı mebani vardır. Bunlardan bilhassa Karatay Medresesi, Alaeddin Camisi, Sahipata medrese, cami ve türbesi, Sırçalı Mescid ve İnce Minare derhal ve müstacelen tamire muhtaç bir haldedir. Bu tamirin gecikmesi bu abidelerin kâmilen inhirasını mucip olacağından evvela asker işgalinde bulunanların tahliyesinin ve kâffesinin mütehassıs zevat nezaretiyle tamirinin temin buyrulmasını rica ederim.'' Mihrabın en üstünde sonradan eklenmiş bir süsleme alanı bulunur. Burada Bakara Suresi 144. ayet bir kısmı nakşedilmiştir. Hankâh büyük merkezlerde yer alan ve genellikle büyük şeyhin, pirin türbesi bulunan geniş programlı tarikat yapılarına denir. Sahip Ata hankâhı plan olarak XIII. yüzyılın bilinen Selçuklu tekke ve hankâhları arasında en büyüğü ve simetriği olandır. Mimarı belli olmayan bu abidevi eserin Merv ve Tirmiz bölgelerindeki XI ve XIII. yüzyıllara ait merkezi kubbeli ve aksiyal eyvanlı Orta Asya evleri ile yakın benzerliği ile oldukça dikkat çekicidir. Yapı 1584 yılına kadar zaviye olarak kullanıldığı Abdurrahman İbrahim de şeyhlik yaptığı bilinmektedir. Külliye'de bulunan diğer yapı türbe ise ilk olarak Sahip Ata'nın iki oğlu Taceddin Hüseyin ve Nasreddin Hasan'ın, Akşehir Kozağaçta, Karamanoğlu Mehmet Bey'le yaptığı savaş sonucu (1277) şehit düşmesi üzerine 1277–1278 yıllarında inşa edildi. Daha sonra Sahip Ata burayı aile kabristanına çevirmek isteyince eski türbenin temelleri üzerine 1283 yılında bugünkü türbe inşa edildi. Bu yapım tarihini, kubbenin oturduğu kemerin iç yüzündeki ayet kuşağının bitiminde yazmaktadır. Burada 'şu mübarek imaret 1283 senesi muharreminin iptidasında tecdit edildi' ifadesi yazılıdır. Hamam külliye içerisinde hankâhın yol aşırı karşısında yer alır. Hamamın yapım tarihi ve mimarı bilinmez. Hamamın Kırşehir Cacabey Vakfiyesinde (1272) zikrediliyor olması bu tarihten öncesine ait olduğunu gösterir. Caminin inşaatıyla birlikte başlanması ihtimali yüksektir.