Türk musikisinin hanım bestekarı: Dilhayat Kalfa

MUSİKİ 🔸 Sözlükte kulağa hoş gelen sesler dizisi şeklinde tanımlanan musiki, İslam medeniyetinin en önemli düşünürlerinden İbn Haldun'a göre 'akla ve felsefeye dayandırılan riyâziyyâtın (matematiksel ilimler) bir parçasıdır.' Musiki ilmi, seslerin ve nağmelerin birbirleriyle orantısını ve miktarını ele alır, bunun sonucu olarak da şarkılardaki makamlar ortaya çıkar. 🔸 Vav TV'de yayınlanan Yön Veren Kadınlar programına konuk olan Prof. Dr. Ali Tan, 'İki ses arasındaki manevi münasebet olarak tanımlayabiliriz. İki perde arasında nasıl bir ilişki olabilir ki burada tebarüz eden herhangi bir ses, cümle insan gönlüne dokunsun?' cümleleri ile musikiyi tanımlar. İbn Haldun'un düşüncesinde musiki MEŞK 🔸 Meşk, terim olarak hüsn-i hat, tezhip, musiki gibi sanatların eğitim ve öğretiminde takip edilen geleneksel bir usûldür. Özellikle Osmanlı döneminde, geleneksel musikinin aktarımı meşk usulü ile yapılırdı. 🔸 Meşk edilecek eser, evvela hoca tarafından talebeye yazdırılırdı. Ayrıca sanatçıların icra edecekleri eserleri anımsamak maksadıyla kaleme aldıkları güftelerin toplandığı güfte mecmuaları mevcuttu. Türk müzik tarihinin ana kaynakları olan bu eserler, kadim musiki geçmişimizin günümüze ulaşmasında önemli bir kaynaktır. 🔸 Meşk ilmi, musikinin nesiller boyu aktarımıdır. Önceki yüzyılların birikiminin bir üstad tarafından talebeye anlatıldığı çeşitli sistemleri içinde barındırır. 🔸 Müziğin gelenekten geleceğe aktarılması şeklinde tanımlanan meşke dair Tan, 'İki perde arasında manevi bir münasebet varsa bu kalpten kalbe oluşan manevi bir yoldur. Çünkü duyum, bizim kalbimize doğru giden bir yol aslında. Biz duyarak seslerden etkilenen varlıklarız. Bu iki perde arasında başlayan ilişki, büyüye büyüye müzikal cümleleri oluşturuyor. O cümleler ile birlikte artık müziğin kendi yapısından söz edebiliyoruz' cümleleri ile müzik kültürümüzün sonraki kuşaklara naklini izah etti. Geleneksel Türk müziğine ışık tutan güfte mecmuaları MUSİKİYİ ÖNE ÇIKARAN UNSURLAR 🔸 Türk musikisini oluşturan çeşitli unsurlar vardır. Ali Tan, bu kaideleri şu şekilde sıralar: 'Musikiyi öne çıkaran unsurlardan birincisi makamdır. Bu bizde bir belirleyicidir, Türk musikisini diğerlerinden ayırır. İkincisi de seyir, üçüncüsü de tavırdır. Üslup, bizim kimliğimizdir çünkü. İki ses arasındaki durum büyüyerek belirli bir dizi içerisinde bize makamları oluşturuyor. Bizde makamın sadece seyriyle adı değişebiliyor. O zaman ikinci unsur olarak seyir meselesi geliyor. Yani seyir, makamın karakteridir. Yukarılardan başlayıp aşağılara mı inecek, alt seslerden başlayıp yukarılara mı çıkacak ya da orta seslerden başlayıp daha mütevazı bir makam mı olacak?'. 🔸 Ayrıca Tan, musikideki en önemli unsurun tavır olduğunun altını çizer. Çünkü ona göre tavır, müziğin kimliği ve anlatma şeklidir. Bir besteyi okurken ortaya koyulan tavır da o perdenin hakkını vermek ve güfteyi besteye boğdurmamaktır. Tavır, bir yanda musikiye bakışımız diğer yanda da okuyuşumuzun şeklidir. MAKAMLAR 🔸 Makam, esasında bir ifade şeklidir. Klasik Türk müziğinin çok çeşitli makamları vardır. Bunlardan en bilinenleri beş vakitte okunan ezanların makamları olan sabâ, uşşâk, rast, segâh ve hicâz makamlarıdır. 🔸 Sabah ezanında okunan saba makamı, sonsuzluk esintisi; öğle ezanındaki rast, doğru, sevincin zirvesi; ikindi makamı hicâz, aşktan yanmak; akşam segâh, sonsuzluğa çağrı; yatsı ezanı uşşâk, aşıklar anlamlarına gelir. Klasik Türk müziğinin vazgeçilmez makamları SABA MAKAMI 🔸 Vakit ezanlarından sabah okunan saba makamı orta ses grubundandır. Her vaktin kendine özgü makamının olmasında bir incelik söz konusudur. Ezanlarda okunan makamlara dair konuşan Tan, konuyu şöyle açıkladı: 'Düşünün beş vakit ezan okunuyor. Sabah namazlarında Saba Makamı okunuyor. Çünkü orta seslerden başlayan daha mütevazı bir ses grubu. Tiz seslerden sabah ezanı dinleseydik mesela nasıl olurdu? Hassasiyet gösterilerek Saba Makamı seçilmiş. O bir tevazu makamı aslında. İşte bunu belirleyen seyirdir'. Saba makamında yazılan bir türkü şu şekildedir: TARİHTEKİ KADIN BESTEKARLAR 🔸 Osmanlı İmparatorluğu'nun bilinen ilk müslüman kadın bestecisi Reftar Kalfa'dır. Reftar Kalfa'nın 1648-1687 yılları arasında hüküm süren Sultan IV. Mehmet zamanında yaşamış bir besteci olduğu belirtilir. Ancak kendisi hakkında eserleri dışında pek bir bilgi bulunmamaktadır. 🔸 Dönemin bestekar hanımlarına dair konuşan Tan, 'Kadın bestekarların eserleri gelmişse de hayatları hakkında çok fazla bilgimiz olmadığı için isimleri 20. yüzyıla kadar pek anılmamış. Mesela 18. yüzyılda Dilhayat Kalfa var. Dilhayat Kalfa'nın iki tane üzerine kimsenin çıkamayacağı önemli eseri vardır.' sözleriyle kadın bestekarların önemini vurguladı. 12 Uygur Makamının Kaşifi: Amannisa Han DİLHAYAT KALFA KİMDİR? 🔸 Osmanlı İmparatorluğu'ndaki ilk kadın besteci Reftar Kalfa'dan sonra bilinen ikinci kadın besteci Dilhayat Kalfa'dır. 'Gönlümün isteklerini birer birer anlattım' diyen Dilhayat Kalfa'nın 1740'lı yıllarda öldüğü tahmin edilmektedir. 🔸 Yaşamı hakkında oldukça az bilgi bulunan Dilhayat Kalfa'nın sarayda yetiştiği ve önemli bir idari görevi olduğu bilinir. Besteleri günümüze kadar ulaşmayı başarmış, eserleri ile nam salmış bir bestekardır. 🔸 Dilhayat Kalfa hakkında önemli bilgiler aktaran Tan, '18. yüzyılda yaşadığını biliyoruz. Haremde kalfalık görevi yapıyor. 1740'lı yıllarda da vefat etmiş olduğunu tahmin ediyoruz. 100'den fazla peşrev, saz semaisi, bestesi olduğu söylenmektedir. Bu onun farklı formlarda beste yapabilme kabiliyetini ortaya koyuyor. Çünkü bir musikişinasın farklı formları icra edebilmesi ve besteleyebilmesi çok enteresandır. Demek ki bestekarlık kudreti çok yüksek bir bestekar olduğunu anlıyoruz.' cümleleri ile Dilhayat Kalfa'nın sanat yaşantısına dikkat çeker. 🔸 Kalfa'nın Büzürg Peşrevi, Evcara Peşrevi, Çifte Düyek Evcara Saz Semaîsi Sipihr Peşrevi, Muhammes Mahur Saz Semaîsi Hüseynî Peşrevi, Hüseynî Saz Semaîsi Neresin Peşrevi (Hezar-Dînar), Neresin Saz Semaîsi Müselles Peşrevi, Sakiyi Müselles Saz Semaîsi gibi saz eserleri bulunur. 🔸 Ayrıca Mahur Beste, Saba Beste, Evç Beste, Rast Beste gibi sözlü eserleri de bulunmaktadır. Mahur Beste - Devr-i Kebîr Tâ-be-key sinemde cây etmek cefâ vû kîneye