Türklerin çevgânı nasıl polo oldu?

Türkler, tarih boyunca her an savaşa hazır olup girdiği her savaşta da büyük zaferler kazandı. Bu başarılarını ise şüphesiz asker millet olmasına yani kadın-erkek fark etmeksizin savaşçı olma özelliklerine borçluydu. Türklerde İslamiyet öncesinde olduğu gibi sonrasında da bu özellikleri görülür. Türklerin savaşlarda başarı elde etmelerinin altında, barış zamanında savaşa hazırlık niteliğinde olan ancak diğer taraftan da eğlence amaçlı yaptıkları faaliyetler etkilidir. Bu amaçla oynadıkları oyunlar arasında cirit, çevgân, at yarışları, mızrak atışı, gülle atma, avlanma, ok atma, halka kapma ve güreş gibi spor faaliyetleri yer alır. Orta Çağ devletlerinde askerî nitelikte olan bu oyunlar, günümüzde artık savaşa hazırlanma niteliğini kaybetse de oynanmaya devam ediyor. Bu oyunlar arasında en dikkat çekeni oyun ise çevgândır. Çevgân, at üzerinde sopalarla veya ucu kıvrık değneklerle ortada bulunan topa vurularak oynanan ve belli bir hedeften topu geçirmeyi gerektiren bir oyundur. Türklerin İslamiyet'ten önceki dönemden beri oynadıkları oyunlardan biridir bu. Farsça bir kelime olan 'çevgân'ın Türkçe karşılığı ise 'çöğen'dir. Aynı zamanda bugün polo adıyla oynanan oyun da çevgândır. Çevgân oyununun İran, Bizans, Çin, Emevî, Abbâsî, Karahanlı, Gazneli, Selçuklu, Harezmşâh, Memlûklu, Hindistan, Akkoyunlu, Karakoyunlu, İran ve Osmanlı gibi devletlerin bulunduğu coğrafyalarda oynanırdı. 19. yüzyılda, İngilizlerin Afganistan ve Kuzey Hindistan'ı işgalleri sırasında bu oyunu polo adıyla oynamaya başlamaları ile bütün dünya bu oyunu tanıdı. Polo adıyla oynanan bu oyun, bugün dünyada çok yaygın bir şekilde oynanır. Çevgân oyununda kullanılan topa 'gûy', topu çelmeye yarayan sopaya veya ucu kıvrık değneğe de 'çevgân' denir ki oyunun ismi de buradan gelir. Genellikle dörder kişilik iki takımdan oluşan ve dört köşeli sahada oynanan bir oyundur. Sahanın büyüklüğüne göre oyuncu sayısının arttığı durumlar da vardır. Oyuncular, at üzerinde iki takım halinde ellerindeki çevgân ile sürdükleri gûyu, karşı tarafın iki direk arasındaki kalesinden geçirmeye çalışırlardı. Takımların galip gelebilmeleri için yedi kez topu kaleden geçirmeleri gerekliydi. Oyunda kullanılan ve 'gûy' ismi verilen top, 10-15 santimetre çapında olup söğüt veya akça ağaç budağından yapılırdı. Bunun yanında küçük bir çakıl taşının çevresine pirinç samanı sarılarak üzeri deri ile kaplanmış toplar da kullanılırdı. Diğer oyun aracı olan ve 'çevgân' ismi verilen sopa ise yaklaşık olarak bir buçuk metre uzunluğundadır. Her iki takımın da tek hedefi kaledir. Çevgân oyunu oynayana çevgânbaz, değnekle topa vurana çevgânzen denirdi. At üzerinde oynanan bir oyun olan çevgânda en az oyuncular kadar önemli olan bir unsur da attır. Atlar, bu oyun için henüz tay iken özenle eğitilirdi. Çevgân oyunu, Selçuklular döneminde özellikle de sultanların zevkle ve yaygın olarak oynadıkları oyunlar arasında yer alırdı. Bu oyun aslında sultanların yanı sıra emirler ve askerlerin de savaş dönemleri dışında ve her an savaşa hazırlıklı olabilmek amacıyla oynadıkları oyunlardan biriydi. Bu durum eski dönemlerde görülen savaşa hazırlık uygulamalarının İslamî dönemde de devam ettiğini gösterir. Sultan, emîr ve askerlerden başka halkın da çeşitli vesilelerle çevgân oynadıkları görülürdü. Hükümdarın çevgânını taşıyan ve saray hizmetlileri arasında yer alan çevgândâr isimli resmî bir görevli de bulunurdu. Büyük Selçuklu Devleti'ne en parlak dönemini yaşatan Sultan Melikşah'ın çevgân oynamasından Sultan Tuğrul Bey ve Sultan Alp Arslan da çevgân oyununu bildiği anlaşılır. Büyük Selçuklu Devleti'nin üçüncü sultanı olan Melikşah, çevgân oyununda ve at binicilikte hem çevik hem de atikti. Sultan Melikşah, Bağdat'ı ilk ziyaret ettiği Mart 1087 tarihinde burada çevgân oynamıştı. Büyük Selçuklu Devleti'nin son sultanı Sencer de çevgân oyunu oynayan Selçuklu sultanları arasındaydı. Hatta bir gün çevgân oynadığı sırada, atının sürçmesi üzerine attan düştü. Bunun üzerine, Sultan Sencer'in durumuna uygun olarak, dönemin şairlerinden Mu'izzî bu hadise üzerine bir rubaî söyledi. Melikşah'ın diğer oğulları Berkyaruk ve Muhammed Tapar'ın da çevgân oyununu oynadıkları bilinir. Tarihin eski dönemlerinden beri Türkler tarafından oynanan askerî nitelikli bir oyun olan çevgân zamanla Batılılarca öğrenildi ve bugün de polo ismiyle oynanmaya devam ediyor. İslamiyet öncesinde Türklerde oynanan bu oyunu Selçuklu sultanlarının da zevkle oynadığı görülüyordu. Bugün yalnızca eğlence amaçlı oynanan fakat vaktiyle sultanların ve emirlerin severek oynadıkları bu oyun, aslında sultan ve emirlerin savaşa her daim hazır olmalarını sağlıyordu. Büyük Selçuklu Devleti'nin bir kolu olan Irak Selçuklularının sultanlarının da çevgân oyununu bildikleri ve oynadıkları görülür. Ancak bu dönemde çevgân oyununda sultanlardan çok emirler ön plana çıkmıştı. Irak Selçuklu Devleti'nin önemli emirleri arasında yer alan Hasbeg Belengerî, at biniciliği ve çevgân oyunundaki maharetleri ile hem Büyük Selçuklu Sultanı Sencer'i hem de diğer emîrleri kendine hayran bırakmıştı. Çevgân, Anadolu'da başta Selçuklu sultanları olmak üzere, halk arasında da oynanan oyunlar arasındaydı. Devrin meşhur mutasavvıfı Yunus Emre, Dîvân'ında çevgân ile ilgili benzetmeler yapar. Bunun yanında Türk minyatür sanatı de diğer edebî metinlerde çevgâna dair izler bulunur. Bu durum da bu oyunun Anadolu'da halk arasında yaygın olarak bilindiğini gösterir. Esasında erkekler tarafından oynanabilecek bir oyun olarak görünse de Türk kadınlarının da bu oyunu erkeklerle beraber ve onları zorlayacak kadar ustaca oynarlardı. Türkiye Selçuklu sultanlarından I. Gıyaseddin Keyhüsrev, gurbet hayatı yaşadığı dönemlerde Halep hâkimi el-Melik ez-Zahir'i ziyaret etmişti. Sultan, Halep'e geldiğinde onu karşılayanlar, eğer sultan çevgân oyunu oynamak isterse ona hizmet etmekten geri kalmayacaklarını bildirmişlerdi. Yine Türkiye Selçukluları'nın diğer sultanlarından II. Süleyman Şah, I. İzzeddin Keykavus, II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Alaeddin Siyavuş'un da çevgân oynayan sultanlardan olduğu bilinir. Türkiye Selçuklu Devleti'nde de sultanların yanı sıra emirler de çevgân oynarlardı. Devletin son dönemlerinin önemli emirleri arasında yer alan Emineddin Mikail, çevgân oynayan devlet adamlarından birisiydi. Osmanlı döneminin en önemli seyyahlarından olan Evliya Çelebi, Anadolu'yu gezdiği sırada Bitlis'te çevgân oyununu izleyip eserinde oyunun nasıl oynandığını kaleme almıştı. Evliya Çelebi, meydanda toplanan atlıların iki tarafa ayrıldığını, ellerindeki eğri çevgân ile ortadaki ağaçtan topu sürmeye çalıştıklarını yazar. 'Çevgân oynamak oldur kim bu meydânun bir başında seng-i hârâ var. Bir başında yine bir sütûn-ı müntehâ dikilmişdür. Bir tarafta bin atlı ve bir tarafta bin atlı cem olub, ellerinde birer kızılcuk ağacından eğri bir gobâl ve çevgân ile âmâde olurlar. Mezkûr meydân-ı mülâ abeye âdem kellesi kadar bir ağac-ı müdevver top korlar. Bir tarafdan sekiz kat mehter-hâneye hurralar urulub âvâz-ı dühül evce peyveste oldukda bir tarafdan bir âdem ve bir cânibden at bırağub meydândaki topa biri bir çevgân urub kendi taraflarındaki meyile geçirmeye bu topa çevgânlar ururlar. Biri dahi at ile segirdüb o galtân olan topa bir çevgân urub kendi hudûdundaki amuda götürmek ister. Biri dahi yetiĢüb top havâda tayerân iderken bir çevgân urub biri dahi urub netîce tarafeynün askereyni birbirlerine girüb fakîr topa öyle çevgân gobâllar ururlar kim niçesi pâre pâre olub elbette bir hâl ile bir tarafı halkı gâlib gelüb, topu kendi hudûdlarına götürüb karşı tarafdakiler mağlûb, topu alanlar gâlib, mağlûblar gâliblere ba'de'l-çevgân azîm ziyâfetler iderler. Bir acâyib temâşâdur. Ve acîb pehlivânlıkdur. Ve gâyetü'l-gâye fârisü'l-hayllikdür.' Türkiye Selçuklu Devleti'ne en parlak dönemini yaşatan Sultan I. Alaeddin Keykubad, günlerce çevgân oynardı. Hatta sultan, Beyşehir Gölü kıyısında yaptırdığı Kubâdâbâd Sarayı'nı görünce çok beğenmiş, daha sonra orada bir ay süreyle çevgân oynayıp avlandı. Sultan, Eyyûbî meliklerinden Melik Eşref ile bir araya geldikleri vakit birlikte çevgân oynardı. Oyun sırasında sultanın elinden çevgânı üç defa yere düştü ve her defasında da Melik Eşref hürmeten atından inerek, çevgânın tozunu silip öptükten sonra sultana verdi. Derlenmiştir.

Türklerin çevgânı nasıl polo oldu?

HEM SAVAŞA HAZIRLIK HEM EĞLENCE