Vahdetin temsili lalenin Türk şiirindeki imgesi

Farsça la'l kelimesinin 'kırmızı' anlamıyla ilişkilendirilen bitki, lâle ismiyle şöhret kazandı. Bugün Avrupa ülkelerinde 'lâle' için kullanılan 'tulip' veya 'tulipe' (Latince: Tulipa ) kelimesinin ise Türklerin başlarına sardıkları 'tülbent' ile ilgili olarak, 'sarık biçimindeki çiçek' anlamına geliyor. Doğu şiirinin eski zamanlardan beri vazgeçilmez çiçeklerinden biri olan lale, Osmanlı Türkleri tarafından Lâle Devri'nden önce de biliniyordu. 'Damad İbrahim Paşa Devrinde Lâle' isimli yazıda, lâlenin menşei ve tarihçesi ile ilgili olarak; 'esas itibariyle bir Şark çiçeği olduğu, umumiyetle yabani nevinin Japonya, Cenûbî ve Orta Asya ile Kafkasya'nın, İrân'ın ve kısmen Türkiye'nin bazı müsait yerlerinde yetiştiği' ifade edilmektedir. Lâlenin ve lâle tarihinin Türkiye'deki serüveni ise Türklerin Anadolu'ya gelmeleriyle birlikte başlar. Lâle, Türk tezyinatında XII. yüzyıldan itibaren stilize edilmiş olarak Selçuklu abidelerinde, yazma kitap ve ciltlerinde yer alır. 16. yy'dan itibaren bahçe ve çiçek zevkinin toplumda yerleşmesiyle birlikte süs bitkisi olarak yetiştirilen lâle, mimaride, çinide, kumaş ve elbiseler ile daha pek çok sanat eserinde zarif bir motif olarak kullanılıyor. İstanbul'da ıslah edilmiş lâleyi ilk olarak yetiştiren, Tabib Mehmed Aşkî Efendi'nin Takvîmü'l-kibâr ve Mi'yârü'l-ezhâr adlı eserine göre, Kanûnî'nin şeyhülislamı Ebussuud Efendi'dir. Lâle, bu yüzyılın ikinci yarısının başlarında İstanbul'daki şöhretine ilave olarak, Avrupa'da da şöhret kazanmıştır. TAŞRALILI ÇARESİZ LALE Klasik edebiyatta ilk olarak Mevlânâ'nın şiirleriyle varlığından haberdar olduğumuz lâle, 14. yüzyıldan sonra muhtelif özellikleriyle şiirimizde boy gösterir. Kimsede bulunmayan bir soğanına sahip olmak için uğruna servet ödenen, gülün hem bahçelerdeki hem sanat ve edebiyattaki varlığına ciddi bir rakip olan, Anadolu süsleme sanatında çok önemli bir motife dönüşen lale 15'nci yüzyılda Necâtî'nin; Lâle hadler yine gülşende neler itmediler ŞEHİRLİ LÂLE Zamanla yeni türleri yetiştirilerek 'şehirli' olan lâle, çiçek meclisinin başlıca konukları arasına kabul edilir. Gülle rekabet edememiş gibi görünse de, Baki'nin lâle redifli gazelinde tâcına jâlelerden mücevher takarak çemenliğin sultanı olur. Jâlelerden ta k ınur tâcına gevher lâle MANİSA'LI LALE Nâbî Dîvânı'nda yer alan, Der Sitâyiş-i Muhassıl-ı Haleb Hacı Ali Ağa başlıklı kaside, Manisa şehrinin güzellikleri ve klasik şiirde sıklıkla bahsedilen Manisa lâlesi ile lâlezârlarının tasvirine dairdir. O lâlezâr ki yokdur nazîri 'âlemde Şâkir'in, Dîvânı'ndaki Kasîde-i bî-Hemtâ der-Medh-i İbrahim Paşa Bâ-Esâmî-i Lâle Lehâ inşâ-şud isimli kaside, lâle isimlerinin yer aldığı bir manzumedir. Vezir İbrahim Paşa medhiyesi olarak kaleme alınan 58 beyitlik kasidenin tamamında her beyite bir veya birkaç isim gelebilecek şekilde lâle isimleri yerleştirilmiştir: Nola reşk-âver-i gülzâr-ı 'adn etse gülistânı Getirdi şevke şevk-i nev-bahârı 'andelîbânı .... Nihâl-i sâye-dâr-ı devletin kılsın ter ü tâze Hudâ göstermesin sensüz cihâna sadr-ı dîvânı Şâkir Şevk-engiz adlı yeni bir lâle soğanı Lâle Devri şairi İzzet Ali Paşa da dönemin diğer şairleri gibi lâle ile yakından ilgilidir. Şevk-engiz adlı yeni bir lâle soğanı yetiştirecek kadar bu çiçeğe meraklı olan şair, dîvânında ya bir manzume ya da beyit vasıtasıyla yeni yetiştirilen lâleleri tavsif etmeye çalışmıştır. Paşa, yetiştirilen lâlelerin isimlerini tespit etmek için 62 beyit yazmıştır. Ayrıca lâle redifli bir kasidesi vardır. Sitâyişgerî-i Dâdâr-ı Cihân Merhûm Sultân Ahmed Hân 'Aleyhi'r-rahmetü ve'lgufrân isimli 51 beyitlik lâle redifli kasidesinde lâle çiçeği çeşitli anlam ilişkileri kurularak betimlenmiştir: Sahn-ı gülşende olup gice sâf-ârâ lâle Seheri oldı şikest-âver-i sermâ lâle .... Şeh-levendâne n'ola sâkını teşmîr itse Altı yaprak dimisin geydi ser-â-pâ lâle İzzet Ali Paşa Lâle redifiyle kaleme alınmış başka bir kaside Lâle Devri şairlerinden Şeyhülislam Es'ad Efendi Dîvânı'nda bulunmaktadır. Kasîde der Midhat-i Şehriyârî başlıklı manzumenin tamamı 43 beyittir: Yine zîb-âver olup gülşene yer yer lâle ŞİİRİN ZİRVESİNDEKİ ŞAİR: ARİF NİHAT ASYA ARİF NİHAT ASYA, LALELER Yabani bir dağ bitkisiyken, bir kültür çiçeğine dönüşen lâlenin Türk şiirindeki yolculuğunu Arif Nihat Asya'nın Laleler isimli şiiriyle sonlandırıyoruz: Kokunuz nerde ve siz nerdesiniz