Filibeli Ahmed Hilmi'den "Ruh Hallerinin İlmi"

◼ Anlamak, tanımaktan daha âlî bir derecedir. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Her sebep, bir illettir, lâkin her illet bir sebep değildir. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Tasvir 'bir ihsâsın hayali, hatırası'dır. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Demek ki insan da bir şeyi anlamadan tanıyabilir, lakin tanımadan anlayamaz. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Her şeyin bir mevcûdiyet illeti vardır. Sebepsiz hiçbir şey vücut bulmaz. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Ruh, müstakil bir mevcûdiyet mıdır, yoksa cesedin bir mahsulü, bir vazifesi midir? Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Fen ve hikmet, beşeriyetin iki tayyaresidir. Birisiyle zahir âleminde, diğeriyle manâ âleminde seyir ve seyahat eyler. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ İnsan zekâsı, fikirlerin irtibatı keyfiyetinde, fikirler arasındaki illet ve gâiyet münâsebetini keşfeder. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Muhassal hayal, evvelce hafızada mahfuz ve mevcut olan şeyleri derhâtır etmekten ibarettir. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Vicdan, bütün ruhî fillerin 'esas ve müşterek şekli'dir. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Zahir, bâtının aynasıdır. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Her intibâ [teessür] uzvî, asabî merkezlerin tahavvülü demektir. Her uzvî tahavvül, vukûundan sonra bir eser bırakır. [Ve hatta bırakmaya mecburdur. Çünkü esersiz müessir olmaz.] Her ne kadar her şey gibi, bu tahavvüllerin husûle getirdiği eserler de tebeddüle, tağayyüre ve nihayetinde inidama mahkumdur. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Vicdan, keşifle ilgili malumatın aslî sûretidir. Yani vicdanın ilmiyle bu ilmin mütedair olduğu şey aynı şeydir. Biliş ile bilinen arasında ikilik değil ayniyet vardır. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Vicdanımızdaki teâkup yani evvel ve sonra fikirleri, hatıra sayesindedir. Eğer insanda hatıra olmasaydı ve yalnız hazırdaki ihsâsâtı zapt edip ihsâsât-ı sabıkayı unutsaydı, elbette teâkup fikri mümkün ve mevcut olamazdı. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ ... hareket-i münakise, bir hârici tesir vasıtasıyla müteessir olan cümle-i âsabiye-i merkeziye tarafından husûle getirilen adale hareketidir. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ ... kelamı fehim için hiçbir faydası olmayan lemsî ve adalî ihsâsât için dikkat hassasını sarf etmediğimiz halde sözü anlamak mecburiyetiyle sadâyı zapt için bütün dikkatimizi sarf ediyoruz. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Hatıraları mazide muayyen bir zamana yerleştirmek ameliyesi, hafızanın terbiyesi demektir, nasıl ki ihsâsâtımızı mekânda yerleştirmek ameliyesi hasselerin terbiyesi demektir. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Dikkat, kendisini cezbeden hâricî eşyadan butuna, ruh dâhiline doğru ricat eder [adeta katlanır], bu halde dikkat nâmını bırakarak 'tefekkür' nâmını alır. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ Lâkin beşeriyet bu vehimler ve hayaller âleminde yaşamaya mecbur ve ihsâsâtını hakikat gibi telakkiye amelen memûr ve hatta hakikate vusûl için bu vehimlere ve hayallere muhtaç olduğundan onların da bir nispî ve beşeri hakikati vardır. Filibeli Ahmed Hilmi ◼ İnsan, dediğimiz gibi hayat sevgisi sahibi olduğundan, tahayyül ettiği istikbal, ekseriya halinden daha latif olur. Bazen ise mübalağaya düşerek 'hülya' derecesini bulursa da bu halinde bile muhayyilenin azim hizmeti inkar edilemez. Filibeli Ahmed Hilmi