10 soruda Osmanlı’da matbaa ve İbrahim Müteferrika

Johann Gutenberg'in 1450'li yılların başında matbaayı icadından kısa bir süre sonra baskı makinesi Osmanlı topraklarına geldi. Takvimler 1493 yılını gösterdiğinde İstanbul'da ilk Yahudi matbaası kuruldu. 1567'de Ermeniler, 1627'de de Rumlar ilk matbaalarını açtılar ancak bir Türk tarafından kurulan ilk matbaa, 1727'de faaliyete başladı. İlk Türk matbaasının kurucularından İbrahim Müteferrika, asıl matbaayı kurmadan önce 1718'de bir harita matbaası kurmak için izin almış ve burada birkaç tane harita basmıştı. 1719 tarihli Marmara Denizi haritası bunlardan biriydi. Osmanlı topraklarında bir matbaa kurmak isteyen İbrahim Müteferrika'nın bunu başarabilecek maddi ve manevi gücü yoktu. Babası Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi ile Paris'e giden sadaret mektubu halifelerinden Mehmet Said Efendi Fransa'da bir matbaayı ziyaret etmiş ve Osmanlı topraklarına döndüğünde bir matbaa açmayı tasarlamıştı. İbrahim Müteferrika, Mehmet Said Efendi ile yaptığı işbirliği sonucu, 1727 Temmuz'unun başlarında, dönemin hükümdarı Sultan III. Ahmet'in fermanı ve Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi'nin fetvası ile ilk Türk matbaasını kurma izni aldı. İbrahim Müteferrika, matbaanın önemi, gerekliliği ve faydası üzerine 1726'da Vesiletü't Tıbâa isimli bir risale kaleme almıştı. Tarih boyunca bazı istilalar yüzünden yazma eserlerin nasıl yok olduğunu, daha sonraları doğru düzgün yazı yazacak hattatlar kalmadığından yazmaların birçoğunun yanlışlarla dolu olduğunu, hâlbuki matbaa sayesinde yazıların daha okunaklı ve hatasız basılacağını, fiyatlarının ucuzlayacağını, bu sayede de büyük kütüphaneler kurulacağını söylüyordu. İbrahim Müteferrika ve Yirmi Sekiz Çelebizâde Mehmet Said Efendi tarafından Müteferrika'nın Yavuz Sultan Selim semtindeki evinde kurulan matbaanın ilk kitabı, Vankulu Lugatı'dır. Basımı 1729 yılının ilk aylarında tamamlanan bu eser Sıhahü'l Cevherî'nin tercümesidir. 1729'da ayrıca Kâtip Çelebi'nin Tuhfetü'l Kibâr fî Esfâri'l Bihâr'ı ile Tarih-i Seyyâh der Beyân-ı Zuhur-ı Ağvâniyân ve İnhidam-ı Devlet-i Safeviyan; 1730'da Tarih-i Hind-i Garbi, Tarih-i Timur-i Gürkan, Tarih-i Mısri'l Cedid ve Tarih-i Mısri'l Kadim, Gülşen-i Hülefâ ile Grammaire Turque; 1732'de İbrahim Müteferrika'nın Usulü'l Hikem fî Nizâmi'l Ümem'i ile Fuyuzât-ı Mıknatısiyye; 1733'te Kâtip Çelebi'nin Takvimü't Tevarih'i; 1734'te ilk vakanüvis Mustafa Naima'nın Tarih-i Naima'sı; 1741'de Vakanüvis Mehmet Raşid'in Tarih-i Raşid'i ve Vakanüvis Küçük Çelebizâde İsmail Âsım'ın Tarih'i; 1742'de Ahvâl-i Gazavât-ı Diyâr-ı Bosna ve Ferheng-i Şu'uri basıldı. Matbaanın bulunduğu yer ve donanımının bir kısmı her ne kadar şahsi mal olsa da, matbaanın asıl masraflarını ve burada çalışan işçilerin günlük yiyeceğine kadar tüm ihtiyaçlarını devlet karşıladı. Basılan kitapların fiyatları da devlet tarafından tespit edildi. Matbaanın kurulmasında ve daha sonraki yıllarda çalışmasında en büyük zorluk, kalifiye eleman eksikliğiydi. İbrahim Müteferrika'nın Usûlü'l-hikem fî nizâmi'l-ümem adlı eserinin ilk sayfası. Matbaanın tesisinde önemli bir rolü bulunan Yirmi Sekiz Çelebizâde Mehmet Said Efendi'nin bir süre sonra matbaacılıktan ayrılması ile birlikte iş tamamen İbrahim Müteferrika'ya kaldı. Müteferrika ölümüne kadar matbaada 17 kitap bastı. Matbaanın ilk iki kitabı bin adet, üçüncüsü bin 200 adet basıldı ancak sonrakilerde bu sayı 500'e indi. Baskı sayısının azalmasında kitapların satılmamasının da rolü vardı. 1735 yılına kadar 13 kitap basan Müteferrika, Osmanlı-Avusturya-Rus Savaşında üstlendiği görevler ve Lehistan elçiliği sebebiyle beş yıl kitap basamadı. 1740-1742 yıllarında dört kitap daha bastıysa da ömrünün son beş yılında yine devlet işleri sebebiyle matbaa yeni eserler vermedi. Bu yıllarda İbrahim Müteferrika Dağıstan'a gidip döndü ve Yalova'daki Kâğıt Fabrikası ile ilgilendi. Ayrıca bir yıl Divân-ı Hümâyûn tarihçiliği denilen görevde bulundu. Bütün bu meşguliyetleri ve yaşlılığı matbaanın faaliyetlerini engelledi. İbrahim Müteferrika bastığı kitapların büyük bir kısmına ilaveler ve açıklamalar yaptı, bir kısmını da notlar ve haritalar ekleyerek zenginleştirdi. Bilhassa Kâtip Çelebi'nin Cihânnümâ'sına yaptığı ilaveler onun Rönesans sonrası Avrupa'daki gelişmeleri nasıl takip ettiğini açıkça gösterir. Batı'da gelişen yeni astronomi ve kainat sistemleri hakkındaki bilgileri, yayınladığı Cihânnümâ'ya ilave etmişti. Bu yüzden Müteferrika'nın yayınladığı Cihânnümâ bir asır boyunca, Türkçede bu konudaki en önemli metin oldu. Müteferrika bastığı kitaplarda doğru metni yayınlamak için çok uğraşırdı. Nitekim Tarih-i Hind-i Garbi'yi inceleyen Thomas Goodrich, bu eserin mevcut yazma metinlerinin hiçbirisinin tam ve doğru olmadığını, tama ve doğruya en yakın olanın 1730'da Müteferrika'nın yayınladığı olduğunu ve onun bu sonuca birden fazla metin kullanarak vardığını söyler. İbrahim Müteferrika'nın bastığı kitaplar, tarih, coğrafya, dil gibi konularla, askerlik sahasındadır. Araştırmacılar onun bastığı eserlerin seçiminde oldukça isabetli davrandığı görüşündedir. Matbaa çalışmaları başında serlevha kullanmayan Müteferrika, 1731'de yayınladığı kendi eseri Usulü'l Hikem fi Nizâmü'l Ümem'den itibaren artık matbu serlevha kullanmaya başladı. Bu durum o dönemde çok güçlü olan el yazma geleneğine uymak zorunda kaldığının bir işareti olarak görülür. Müteferrika'nın bugüne kadar muhafaza edilen ilk baskılarında serlevhasız satılmaya sunulduğu için satın alındıktan sonra hemen müzehhibe serlevha sipariş edildiğini veya son baskılarındaki matbu serlevhaların sonradan renklendirildiği belirtilir. Kitap alanlar arasında Müteferrika matbaasında tashihler yapan eski Galata kadısı Esad Efendi'nin terekesinde 'basma bir Vankulu' vardı. Matbaada çalışmış olmasına rağmen bu dönemde basılan diğer kitapların terekesinde yer almaması da ilginç bir durumdur. Sadrazam Hacı Ahmed Paşa'nın muhallefat defterinde Naima ile Çelebizade tarihleri ve Vankulu Lugati,Şeyhülislam Hayatizâde Mehmet Emin Efendi'nin terekesinde Raşid Tarihi, Cihannüma ve Naima Tarihiyer almaktaydı. Matbu kitap alan kişiler arasında genelde kethüda, mektupçu, Çavuşbaşı, başhalife, emin gibi Osmanlı saray ve merkez bürokrasisinde çalışanlar ve imam, hatip, müderris, şeyhülislam, müftü, kadı gibi ulema mensupları vardı. Özellikle ulemanın kitap alması matbaaya karşı olmadıklarını açıkça ortaya koyuyor. İncelenen terekelerde el yazmalarının sayısının basma eserlere nispeten daha fazla olduğu görülüyor. Fakat bu durum matbaanın başlangıcında çok normal bir durumdur. Müteferrika'nın 1747'de ölümünden sonra matbaanın işletme izni Rumeli kadılarından İbrahim Efendi ile Anadolu kadılarından Ahmet Efendi'ye müştereken verildi. Bu ikili matbaada sadece bir kitap basabildiler. Talebin olmaması ve halkın ilgisizliği sebebiyle işi bıraktılar. 1757'de basılan kitap da İbrahim Müteferrika tarafından basılan Vankulu Lugati'nin ikinci baskısıydı. Matbaa uzun bir sessizlik dönemi geçirdikten sonra tekrar 1784'te açılabildi. İbrahim Müteferrika'nın Latince'den tercüme ettiği Târîh-i Seyyâh'ın ilk sayfası. Matbaanın Osmanlı topraklarına geç gelişi, bitip tükenmek bilmeyen bir tartışma konusudur. Ancak Osmanlı tarihinde üzerinde düşünülmeden tartışılan konuların en başta geleni de yine bu meseledir. Kimi günah diye matbaanın gelişine engel olundu derken, kimi de hattatların boykotundan gelmedi der; ancak gerçek öyle değildir. Matbaanın geç gelmesi meselesi tartışılırken İstanbul'da bulunan 90 bin hattatın buna engel olduğu anlatılır. Bu bilgi üzerinde araştırma bile yapılmadan bir an düşünülse böyle bir şeyin mümkün olamayacağı rahatlıkla anlaşılır. Bırakın 90 bin hattatı, o dönemde tüm İstanbul'da bu kadar esnaf yoktu. Matbaanın geç gelmesiyle ilgili bir diğer yorum da Osmanlıların matbaayı günah diye geç kabul ettiğidir. Hâlbuki böyle bir sebeple matbaanın geç geldiğine dair elde hiçbir delil yoktur. Bu tamamen ideolojik bir yorumdur. Matbaanın kurulmasından İbrahim Müteferrika'nın ölümüne kadar geçen yaklaşık 20 yıllık dönemde Müteferrika'nın gayretiyle 17 kitap basılabildi. Müteferrika'nın ölümünden sonra ise yalnızca bir kitap basıldı ve ondan sonra matbaa 27 yıl faaliyetine ara verdi. Bu durum, matbaanın kurulmasının yanı sıra faaliyetlerinin de tamamen İbrahim Müteferrika'nın gayretleriyle yürüdüğünü, ancak buna karşılık toplumda kitap basımına fazla bir rağbetin olmadığını açıkça gösterir. Ülkemize matbaanın gelişi ele alınırken toplumsal talebin ve altyapının ne ölçüde olduğunun iyice incelenmesi ve bunun gecikmeye ne kadar tesir ettiğinin belirlenmesi, bu konuyu daha iyi açıklar. Yoksa matbaanın açılmasına, üzerinde düşünülmeden hiçbir zaman olmamış 90 bin hattatın veya din anlayışının engel olduğunun iddia edilmesi bu konuyu izah etmediği gibi, boş tartışmalara sebep olur. Matbaa Osmanlı topraklarına okuma kültürü yerleşmediği için geç geldi. Erhan Afyoncu'nun Sorularla Osmanlı İmparatorluğu adlı kitabından derlenmiştir. Kitabı incelemek veya satın almak için tıklayın.

10 soruda Osmanlı’da matbaa ve İbrahim Müteferrika

İLK MATBAA NE ZAMAN KURULDU?