Abdülhamid’in çağlar aşan müzesi: Müze-i Hümayun

Sultan II. Abdülhamid döneminde yapılan kamu binaları arasında Müze-i Hümayun binaları da yer almaktadır. Dünya üzerinde müze binası olarak tasarlanan ve bu amaçla kullanılan ilk 10 müze arasında yer alan Müze-i Hümayun, Topkapı Sarayı'nın dış avlusundan Gülhane'ye inen yokuş üzerinde Sultan II. Abdülhamid Han'ın iradesi ile Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmış ve 1891-1907 yılları arasında Çinili Köşk'ün karşısına, üç aşamalı olarak inşa edilmiştir. Kültür ve sanat dünyamıza yapmış olduğu katkılarla bilinen Tophane-i Amire Müşiri Fethi Ahmed Paşa'nın, Sultan Abdülmecid devrinde yapmış olduğu çalışmalar ülkemizde müzecilik çalışmalarının başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Fethi Ahmed Paşa uzun yıllar elçilik görevi nedeniyle Paris, Viyana, Londra ve Moskova'da bulunmuş, bu şehirlerdeki gözlemleri, sanat ve kültür hayatına dair tecrübelerini idari görevleri sırasında uygulamıştır. 1846 yılında Aya İrini Kilisesi içinde Osmanlı döneminde kullanılan eski eserleri bir araya getirerek Mecma-i Esliha-i Atika ve Mecama-i Asar-ı Atika isimleriyle Osmanlı'nın müze anlamında ilk uygulamasını başlatmıştır. 1873 yılına gelindiğinde Aya İrini Kilisesi'ndeki müzenin, Topkapı Sarayı müştemilatından olan Çinili Köşk'e taşınmasının uygun olacağı kararı alınır. Müze müdürü Dethier yeni bir müze binasının yapılmasını önermişse de, çok masraflı olacağı gerekçesi ile bu öneri dikkate alınmaz. Bunun yerine 1478 yılında Topkapı Sarayı'nın ilk binası olarak inşa edilen Çinili Köşk'ün müze olarak kullanılmasının daha masrafsız olacağı düşünülür. Çinili Köşk'ün Avrupa tarzında bir müze binasına dönüştürülmesi için çalışmalara başlanır. Bunun için Romanyalı mimar Montrano ile anlaşılır. Öncelikle köşkün önüne iki taraflı bir merdiven ilave edilir. Erken dönem Osmanlı mimarisini yansıtan Çinili Köşk, Avrupa tarzı neoklasik bir görünüm alması için yapılan bu müdahalelerle tüm özelliğini kaybeder. 1881 yılında Müze-i Hümayun müdürü Dethier'in ölümüyle yerine Edhem Paşa'nın oğlu Osman Hamdi Bey getirilir. Müzenin kurumsal bir kimlik kazanması Osman Hamdi Bey'in çalışmaları ile sağlanmıştır. Osman Hamdi Bey, 11 Eylül 1881 yılında Müze-i Hümayun Müdürlüğü'ne tayin edildiğinde müze, eser açısından oldukça fakirdi ve mevcut eserlerin tasnifi de henüz yapılmamıştı. Bu iş için, Fransız elçi vasıtasıyla ile tanıştığı M. Salomon Reinach'ı İstanbul'a davet eder. Reinach'ın görevi müzedeki eşyaların tasnifini yapmak ve bir katalog hazırlamaktır. Çinili Köşk'teki eserlerin ilk kataloğu Reinach'ın çalışmaları sonucunda hazırlanır ve 1882 yılında basılır. 21 Şubat 1884 tarihinde yürürlüğe giren Asar-ı Atika Nizamnamesi'ni hazırlayan Osman Hamdi bey, bu nizamname ile her eski eserin devletin malı olduğunu vurgulamış ve 1869 nizamnamesinde yer alan kazı yapanlara ve arazi sahibi pay verilmesi usulünü ortadan kaldırmıştır. Ayrıca eski eserlerin yurt dışına çıkarılamayacağı hükmü de bu nizamnamede belirtilmiştir. Osman Hamdi Bey'in en önemli katkısı olan bu nizamname ile Osmanlı topraklarında çıkarılan eski eserlerin müzeye aktarılmasına imkan sağlamıştır. Osman Hamdi Bey müze ve eski eserlerin korunması için yaptığı çalışmaların yanı sıra, Müze-i Hümayun adına yapılacak olan arkeolojik kazılar içim devlet bütçesinden ödenekler ayrılmasını da sağlamıştır. Kendisi de arkeolojik kazılara katılarak müzeye çok değerli eserler kazandırmıştır. 1887-1888 yılları arasında Osman Hamdi Bey tarafından yapılan Sidon Kral Nekropolü kazasından İstanbul'a getirilen İskender Lahdi, Ağlayan Kadınlar Lahdi gibi ihtişamlı eserlerin sergilenebilmesi için yeni bir müze binasına ihtiyaç duyulmuştur. Osman Hamdi Bey'in isteği üzerine Çinili Köşk'ün karşısına inşa edilen ve Müze-i Hümayun yani İmparatorluk Müzesi olarak kurulan İstanbul Arkeoloji Müzeleri, 13 Haziran 1891'de ziyarete açılmıştır. Dünyanın en zengin Yunan-Roma heykel ve lahit koleksiyonlarından birine sahip olan müzenin ilk bölümü 13 Haziran 1891'de, ikinci bölümü 7 Kasım 1903 yılında açılan ek binanın üst katında bir de kütüphane bulunmaktadır. Günümüzde de hizmet vermeye devam eden müze kütüphanesinin koleksiyonu oldukça zengindir. Kurulduğu tarihten itibaren müze kütüphanesinin koleksiyonu satın alma ve bağış yoluyla gelişmiştir. Müze kütüphanesine en önemli bağış 5.000 cilt ile Ahmed Cevad Paşa tarafından yapılmıştır. Arkeolojik kazıların hızla devam etmesi ve müzeye getirilen eserlerin artması karşısında bir ek bina daha yapılması zorunlu hale gelir ve 1 Eylül 1904 tarihinde yeni bir ek binanın daha inşasına başlanır. Binanın temel atma töreninde müze müdürü Osman Hamdi Bey müzenin gelişimini, hem de padişah II. Abdülhamid'in müze binalarının yapımı için verdiği desteği anlatan konuşmasında şunları söylemiştir. Efendiler, 'Maksadım zat-ı alilerine uzun uzadıya nutuk dinletmek değildir. Çünkü eskiden beri mesleğim gece gündüz padişahımız efendimiz hazretlerine dua etmek ondan sonra az söyleyip çok iş görmektir. Bugünkü gün yine şu vesileyle burada bulunmamızdan maksadım yine padişahımıza dua etmek değil midir? Cenab-ı vacib-ül-vücud, şevketle kudretli padişahımız efendimiz hazretlerini taht-ı alilerinde daimi buyursun. Saye-i şahanelerinde Sayda hafriyat ve keyfiyatından beri Müze-i Hümayunları bir suret-i fevkalade ile terakki etmektedir. O derece ki Avrupa müzelerinin hiç birinde ve hiçbir zamanda bu sürat ile terakki görülmemiştir. On-on üç sene zarfında şu iki ali binayı yapmaya muvaffak olarak ve bu günkü gün saye-i şahanelerinde bir üçüncü binanın inşasına başlıyorum...' 1907 yılında tanımlanan üçüncü müze binasıyla çinili köşk 'U' biçiminde çevrelenir ve bu haliyle müze kompleksi ortaya çıkmıştır. Müzenin giriş bölümünde, geniş merdivenlerle ulaşılan ve gört kolonla taşınan bir alınlığı vardır. Sütunlarla üçgen alınlık arasında kufi yazıyla yazılmış ve Eski Eserler Müzesi anlamına gelen Asar-ı Atika Müzesi ibaresi, Ebuzziya Mehmed Tevfik Bey tarafından kabartma olarak yazılmıştır. Bu yazının üstünde bulunan alınlığın orta kısmında binayı yaptıran II. Abdülhamid Han'ın 1323 tarihli tuğrası kabartma şeklinde yer almaktadır.