Ali Ufki Bey'in kaleminden Enderun ve Osmanlı musikisi

Santuri Ali Ufkî Bey, doğduğu ismiyle anacak olursak, Albertus Bobovius, 1628 yılında savaş esiri olarak önce Edirne Sarayı'na oradan da Topkapı Sarayı'na getirilir. Topkapı Sarayı'na girdiğinde yaşı 22 ila 29 arasındadır. Bugün Ukrayna sınırlarında kalan Lviv kentindeki Leh bir aileden gelen Ali Ufkî Bey, çok iyi bir eğitim almış, birçok dili bilen biri olarak Enderun'da görev almıştır. Onun İstanbul'a mecburen gelip de bir daha geri dönmek istemedi ve yaşamını bu şehirde tamamlayan seyyahlar sınıfından oldu. Nota yazım bilgisi sayesinde, bir kez bile duyduğu melodiyi çok seri bir şekilde kayıt altına alması, sadece zamanı için onu önemli kılmıyordu. Onun tuttuğu kayıtlar sayesinde Şark ülkelerindeki bestelenmiş musiki eserlerinin içinde 17'nci yüzyıldan itibaren günümüze sadece Osmanlı Devleti'nde kaydedilmiş olanlar ulaşmıştır. Klasik Türk Musikisi eserlerinin ve halk ezgilerinin en eski versiyonlarını içeren bir müzik mecmuası olan Mecmua-i Sâz ü Söz isimli kitabı, Türk musiki tarihine kazandırdı. John Covel, İsveçli Claes Ralamb, Jean-Babtiste Tavernier gibi birçok seyyahla bağlantı kuran Ali Ufkî Bey, bazı kaynaklara göre de Divan-ı Hümayun'da baştercümandır. Ömrünün son yıllarında bir süreliğine Mısır'a giden Ali Ufkî Bey bir süre sonra azat edilerek İstanbul'a döndü. 1662-1664 yılları arasında Kitab-ı Mukaddes'i ilk defa Türkçeye çevirir. Bu yıldan sonra ise onu hayırla yad etmemize sebep olan üçüncü önemli icraatını yaptı. Yaşadığı devirdeki Topkapı Sarayı'nı Enderun Mektebi'ni, saray teşkilatını en ince ayrıntısına kadar anlattı. İçoğlanların uyku sürelerinden hangi kapıyı kaç nöbetçinin beklediğine kadar, sıkmayan sade bir dil kullanarak, gerektiğinde hazırladığı plan üzerinden betimledi. Sarayın günlük hayatı Ali Ufkî Bey'den evvel çok az kişi tarafından bu kadar yakın planla meraklılarına ulaştı. Özellikle Enderun'u görebilenlerin sayısı çok azdı. Çünkü saraya girenler ya sadece birkaç alanı kısıtlı zamanlarda görebilen elçilerdi ki Enderun Bahçesi özel olarak tasarlanmış Arz odası sayesinde görülmezdi ya da bizzat sarayda görevli kişilerdi. Santuri Ali Ufkî Bey'in bir Batılının merak ve hayret hissi ile bir Doğulunun yerlilik avantajlarını birleştirerek İtalyanca kaleme aldığı bu değerli metin, yazıldıktan tam 375 yıl sonra kendi şehrinde, İstanbul'da basılabildi. Buna karşılık eseri Almanlar 1669, İtalyanlar 1679, Fransızlar ise 1685 yılında yayınladı. Ali Ufkî Bey, kaleme aldığı eserinde Enderun Mektebinden şu sözlerle bahsetti: 'Yatsı namazından sonra bütün içoğlanları kendi yerlerinde ayakta durur ve defterci, hepsinin adlarını teker teker okuyup kaçan olup olmadığına bakar. Her içoğlanı adı okunduğunda lebbeyk, yani buradayım diye cevap vermek zorundadır. Liste okunduktan sonra ve yatma izni verilmeden önce, odabaşı gün boyunca bir kusur işlemiş olanları değnekletir. Bu da bittikten sonra, odabaşı asasının ucunu yere vurarak yatma vaktinin geldiğini belirtir. O zaman herkes küçük yatağını hazırlamaya başlar; bu yatak yarısı döşek, yarısı da örtü olarak kullanılan oldukça kalın bir battaniye, hava soğuduğunda kullandıkları ayrı bir ince örtü ve başlarının altına koydukları yaklaşık 1,5 metre uzunluğundaki küçük bir yastıktan oluşur. Tam bir sessizlik içinde yuvalarını hazırlayıp yatarlar. Kışın gün doğmadan bir saat, yazın da yarım saat öncesine kadar uyuma özgürlüğüne sahiptirler; ama günler fazla uzayıp geceler de kısaldığında, Büyük Saray'da (Topkapı Sarayı) sabah kahvaltısından ikindiye ve dış saraylarda da ikindiden akşamüstü üçe kadar (alaturka saat ile) ama giyinik halde ve battaniyeler açılmadan uyunur. İnsanı rahatsız eden aşırı sıcak dikkate alındığında, bu uyku bir dinlenmeden çok işkenceyi andırır. Gece nöbet tutmayan ağalar herkesten evvel kalkar ve henüz kimse uyandırılmadan gidip yıkanırlar. Bütün ağalar yerini aldıktan sonra, nöbetçiler odayı aydınlatan lambayı tavana doğru çekerken, iyi yağlanmamış makaranın gıcırtısı herkesi uyandıran bir işaret olur ve hepsinin bir anda giyindiği, döşeklerini inanılmaz bir hızla katlayıp her yatma yerinin arkasında duran bir kancaya astığı görülür. Herkes masa olarak kullandığı küçük çekmecesini getirip yastığını duvara dayadıktan sonra, o gün odayı süpürmek ve her çekmecenin üstünde iki kandil yakmakla görevli olanların dışındakiler hep beraber yıkanmaya giderler. Abdest alma işi bittikten sonra yerlerine geçerler ve önlerine bir Kur'an açıp müezzinin ezan sesi duyuluncaya kadar yüksek sesle bir ağızdan okurlar.

Ali Ufki Bey'in kaleminden Enderun ve Osmanlı musikisi

SANTURİ ALİ UFKİ BEY KİMDİR?