Astronomi biliminin Osmanlı macerası

◾ Fatih Sultan Mehmed Han tarafından Osmanlı'ya kazandırılan büyük bilim adamı Ali Kuşçu, Osmanlı Devleti'ne gökbilimini getirdği gibi ilk hesaplamaları da yapmıştı. ◾ Ayasofya Medresesi'nde astronomi ve matematik dersleri veren Kuşçu, ilk kez İstanbul'un enlem ve boylam derecelerini ölçtüğü gibi güneş saatleri de yapmıştı. Bu saatlerden biri bugün Fatih Camii'nde. UZAY ÇALIŞMALARINDA İSLAM MEDENİYETİ ◾ Ali Kuşçu'nun 1474 tarihindeki vefatının ardından Osmanlı Devleti'nde astronomi çalışmaları durdu. Bu, onun başlattığı çalışmaların bilim çevrelerince benimsenememesi, bir kültür oluşturamaması kaynaklıydı. ◾ Lakin bu durum 1577'de son buldu. Tycho Brahe'nin Kopernik'in teorisini geliştiren çalışmalar yaptığı Uraniborg Rasathanesi'ni kurmasının ardından Osmanlı'da ilk rasathane açıldı. ◾ Sultan III. Murad'ın isteği doğrultusunda açılan rasathanenin başına Mısır Medresesi'nde müderrislik görevini ifa eden astronomi alanında yetkili Takiyüddin getirildi. Takiyüddin kimdir? 1521 - 1585 yılları arasında yaşayan astronomi alanında ihtisaslaşmış bilim adamı. ◾ İslam medeniyet tarihinin son büyük rasathanesi, 1575 yılında faaliyete geçti. Takiyüddin çalışkanlığının yanında astronomik cetvellerdeki rakamları güncellemeyi hedefliyordu. Bu konuda da dayanağı yeni araçlardı. MÜSLÜMAN BİLİM İNSANLARI VE DÜNYAYA ARMAĞAN ETTİKLERİ BULUŞLAR ◾ Günümüzdeki Tophane semtinin sırtlarında inşa edilen rasathanenin öncesinde Takiyüddin, astronomi çalışmalarını geçici bir süre dönemin yüksek yapısı Galata Kulesi'nde sürdürmüştü. ◾ Daha önceki aletleri küçülten Takiyüddin ayrıca yeni rasathanede kullanılmak üzere pek çok alet yaptı. Buradaki en önemli yenilik Takiyüddin'in saati bir gözlem aracı olarak kullanmasıydı. ◾ Rasathane tarihinin en önemli gözlemlerinden birisi 11 Eylül 1577'de başlayan ve yaklaşık 1 ay süren kuyruklu yıldızı gözlemlenmesiydi. Rasathane bilimsel açıdan çok ileri bir noktadaydı. ◾ Öyle ki Takiyüddin ekliptik ile ekvator düzlemi arasındaki açıyı bugünküne çok yakın şekilde 23 derece 28' 40''olarak hesaplamıştı. Gözlemleri çağdaşı Tycho Brahe'den daha netti. Tycho Brahe kimdir? 1546 - 1601 yılları arasında yaşayan Tycho Brahe, Avrupa tarihi için önemli bir astronomdur. GÖK BİLİM ALANINDA BİLİNMESİ GEREKEN TERİMLER ◾ Güneş parametrelerine dair önemli çalışmalar gerçekleştiren Takiyüddin, bu hususta yeni metotlar geliştirdi. Böylece sabit yıldızların enlem ve boylam tespiti noktasında iki yıldızı esas aldı. ◾ Bu ölçümler çağının ötesinde olmakla beraber modern anlamda gerçek rakamlara en yakın tespitler oldu. Yine de rasathane elim sondan kurtulamadı. ◾ 1578 yılında gerçekleşen Veba Salgını için Şeyhülislam Ahmet Şemseddin Efendi Rasathane'yi sorumlu tuttu. Öyle ki bu durumu bir mektupla III. Murad'a arz etti. ◾ Bunun üzerine Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa tarafından gemilerden ateşlenen toplarla meşhur İstanbul Rasathanesi yıkıldı. Takiyüddin ise vefatına dek ölçümlerini sürdürdü. ◾ Bu tarihten sonra pek çok şehirde meteorolojik amaçlı yönelik irili ufaklı merkezler inşa edilse de tam anlamıyla bir rasathane inşa edilmedi. ◾ Osmanlı Devleti'nin bilinen ilk sıcaklık ölçümlerini Galata taraflarındaki St. Benoit Manastırı'nda Rahip Dalmas isminde bir zımmi 1839 - 1847 yılları arasında gerçekleştirdi. ◾ 1868 yılında ise hava tahminlerinin belirli merkezlere iletilmesini sağlamak amacıyla Rasathane-i Amire kuruldu. Böylece asırlar sonra bir rasathane daha Osmanlı'da faaliyete geçti. ◾ İlk müdür Aristide Coumbary oldu. Bu kurum Fransa merkezli 'Milli Meteoroloji Merkezi' ile koordineli şekilde çalıştı. 12 ayrı istasyondan gelen verileri analiz etti. ◾ 1894'de gerçekleşen büyük deprem ölçülemedi. İstanbul'daki büyük depreminin bilimsel bir şekilde araştırılmasını isteyen Sultan II. Abdülhamid, Atina Rasathanesi Müdürü D. Eginitis'i İstanbul'a davet etti. ◾ Rasathanede depremle ilgili sismik ölçüm araçlarının eksik olduğu anlaşılınca, İtalya'dan alınan sismografların biri Rasathane-i Amire'ye, diğeri ise Abdülhamit'in ikametgâhı olan Yıldız Sarayı'na yerleştirildi. ◾ Osmanlı imparatorluğunda, meteoroloji gözlemlerinde olduğu gibi, sismik gözlemler de resmi makamlar dışında ülkedeki yabancılar tarafından yapıldı. ◾ Her ne kadar meteoroloji rasathanesi olarak kurulmuş olsa da eldeki evrak ve basılı eserlerden Rasathane-i Amire'nin astronomi ve sismoloji rasathanesi olma çabaları içinde olduğu da anlaşıldı. ◾ 1908'deki 31 Mart Vakası sırasında ayaklananlar gözlem aletleri ve sismograflarla birlikte rasathaneyi tahrip etti. 31 Mart Vakası'nın ardından 21 Haziran 1910'da Türkiye'de astronomi ve jeofizik çalışmalarının öncülerinden biri olan Fatin Gökmen yeni kurulacak rasathanenin müdürlüğüne getirildi. ◾ Fatin Gökmen rasathanenin kuruluşu için bugünkü Vaniköy üzerindeki İcadiye tepesini uygun gördü. 31 Mart Vakası'nda tahrip edilen Maçka'daki Rasathane-i Amire'den sağlam kalabilen iki deniz kronometresi, eski bir geçiş aleti, ufak bir teodolit ve iki elektrikli duvar saati de yeni kurulan rasathaneye verildi. 1 Temmuz 1911'den başlayarak, meteoroloji faktörlerinin sürekli ve sistematik bir biçimde ölçüm ve kaydına başlandı. ◾ Meteoroloji gözlemlerinin yanı sıra astronomi gözlemleri de yapmak için 1918'de Carl Zeiss Jena firmasına sipariş edilen büyük ekvatoryal dürbün ancak cumhuriyet ilanından sonra, 1925'te rasathaneye getirildi. ◾ Rasathanenin meteoroloji birimi, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü'nün 1929'da düzenli gözlemlere başlanmasına kadar ülkede meteoroloji ile ilgili gözlem ve tahmin yapan tek kuruluş olma unvanını korudu. ◾ Cumhuriyet döneminde önemli değişiklikler geçirerek bugünkü halini alan Rasathane-i Amire'ye, 1936'da Kandilli Rasathanesi ve 1940'lı yıllarda da 'Kandilli Astronomi ve Jeofizik Rasathanesi' adı verildi. Cumhuriyet hükümeti inşaat, tesisat ve alet alımı için her yıl yüklü miktarda para vererek kurumun gelişme yolunu açtı. ◾ 1925'te İstanbul'a gelen ekvatoryal dürbün için sağlanan tahsisatla 1926'da dürbün binasının temelleri atıldı ve atölye ile kütüphane binaları tamamlandı. 1928'de deprem binası tamamlandı, ancak ekvatoryal dürbünün yerleştirilmesi ve dürbün binasının hizmete açılması 1935'te mümkün oldu. ◾ 1934'te bitirilen sismoloji binası ve laboratuvarında da sismograflar yerleştirilerek deprem kayıtlarına başlandı. Bu tarihi bina 2006'da müze olarak tekrar düzenlendi. ◾ 1969'da yıktırılan eski meteoroloji binasının yerine ihtiyaçları karşılayacak yeni bir kule ile bina inşa edildi ve gözlem aletlerinin bulunduğu bahçe yeniden düzenlendi. Kandilli Rasathanesi kuruluş yıllarından itibaren uluslararası yöntemlere uygun olarak meteoroloji gözlem ve kayıtları yaptı. ◾ Kandilli Rasathanesi en önemli gelişme dönemine, 1964'ten sonra modern bina ve tesislerinin tamamlanmasıyla girdi. Kandilli Rasathanesi 1947'ye kadar çalışmalarını İstanbul Üniversitesi'nin Heyet (Astronomi) ve Fizik Enstitüsü'nün çalışmalarına paralel olarak yürüttü. ◾ Yurt dışı bilim insanlarıyla geliştirilen ilişkiler, rasathaneye kurulan laboratuvarlar ve satın alınan modern aletler, güneş fiziğinin özelliklerini ortaya koyacak çalışmaların oluşmasını sağladı. ◾ Özellikle 1962'den sonra rasathanede yapılan çalışmalar önemli yabancı bilim dergilerinde yayımlanmaya ve yabancı bilim insanları tarafından referans gösterilmeye başlandı. ◾ Faaliyetlerini 1982'ye kadar Milli Eğitim Bakanlığı Yüksek Öğretim Müdürlüğü'ne bağlı olarak yürüten Kandilli Rasathanesi, Boğaziçi Üniversitesi bünyesinde 'Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü' adı altında rektörlüğe bağlı bir enstitüye dönüştürüldü. ◾ Deprem mühendisliği, Jeodezi ve Jeofizik anabilim dalları, manyetik laboratuvarı bulunan rasathanede, Bölgesel Deprem-Tsunami İzleme ve Değerlendirme Merkezi, Belbaşı Nükleer Denemeleri İzleme Merkezi ile İznik Deprem Zararlarını Azaltma Merkezi bulunuyor, astronomi ve meteoroloji laboratuvarı yer alıyor.