Avrupalı seyyahları şaşırtan Osmanlı’daki hayvan sevgisi

Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi, 15 Ekim 1978'de tarihinde Paris'te UNESCO Merkezi'nde ilan edildi. Daha sonrasında 1990 yılında yeniden düzenlenerek beyanname, aynı yıl halka sunuldu. Ülkemizde ise 'Hayvan Hakları Koruma Yasası' çok yeni sayılabilecek bir tarihte: 2004 yılında çıkarıldı. Fakat günümüzde dünya genelinde ve Türkiye'deki tabloya bakacak olursak durum ne yazık ki iç açıcı değildir, hayvanlar halen türlü işkencelere maruz kalmaktadır. Gelişen çağ ve teknolojinin medeniyet seviyemizi yükselteceğini, bizi çevremizdeki canlılara karşı daha hassas ve duyarlı hale sokabileceğini düşünürüz. Oysa tarihte biraz yolculuk yaparsak durumun hiç de böyle olmadığını, geçmiş zamanlardaki hassasiyetten uzaklaştığımızı gözlemleyebiliriz. İslam dini rehberliğinde hayata bakış ve bir yönetim anlayışı geliştiren Osmanlı medeniyeti, bundan yüzyıllar öncesinde Peygamber Efendimizin hayvanların yaşama hakları konusunda verdiği mesajları çok önemsemiştir. Peygamberimiz, hayvanların keyfi bir şekilde öldürülmesini yasaklamanın yanında hayvanlara karşı merhametli olunması gerektiğini de buyurmuştur. Dini, ahlaki ve fikri temeller üzerine kurulan Osmanlı medeniyeti, Peygamberimizin verdiği mesajları ilke haline getirerek hayvanlara verdiği değer bakımından takdire şayan bir duruş sergilemiştir. Osmanlı'da hayvan sevgisine dair detaylar Osmanlı'nın hayvan sevgisi, henüz bu duyguların tam anlamıyla geliştiğini görmediğimiz Avrupalıların da dikkatinden kaçmamıştır. Ev hayvanları dışındaki canlıların belli haklara sahip olmadığı sözde medeni Avrupa'da, Osmanlı'nın bu hassasiyeti, garip karşılanmış ve seyyahların eserlerine konu olmayı başarmıştır. Osmanlı topraklarını ziyarete gelen yabancı gezginlerin yazdıkları seyahatnamelerde, hayvanlara gösterilen şefkatten hareketle Osmanlı'nın hayvan hakları konusunda gösterdiği hassasiyete dair çarpıcı örnekler bulunmaktadır. Osmanlı'nın kuşlara, kedilere, köpeklere ve yük hayvanlarına gösterdikleri hassasiyet, Avrupa için oldukça garip bir durumdur. Zira bu dönemde Avrupa'da hayvanların hali içler acısıdır. Hayvanlara karşı her türlü zulüm yapılırken deri ve etleri için hayvanlar telef edilmiştir. Hatta öyle ki 'şeytan' olarak nitelendirildiği için ateşe atılarak öldürülen kedilerin varlığı bilinirken, 16. asır Paris'inde her yıl yaz ayının belli bir gününde sokak kedilerinin çuvallara doldurup yakıldığı ve halkın bu günü eğlence ile kutladığı da tarihe geçmiştir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı'da elçilik yapan Avusturya diplomatı Ogier Ghiselin de Busbecq'in 'Türk Mektupları' isimli seyahatnamesinde Osmanlı'nın hayvan sevgisini tanık olduğu bir olay üzerinden kaleme almıştır: '…Venedikli bir kuyumcu kuş tutmaktan hoşlanırdı. Tuttuğu kuşlar arasında da, bir kuşun kanatlarını gerip evin kapısına astı. Ağzını da bir çöple germişti. Sokaktan gelip geçen Türkler, durdular, kuşa baktılar. Kuşun kımıldadığını, canlı olduğunu görünce, hâline acıdılar. Zavallı bir kuşa böyle bir işkenceyi yapmanın müthiş bir cinayet olduğunu söylediler. Kuyumcuyu evinden dışarıya çıkarttılar. Ensesinden yakalayıp hâkimin (Kadı'nın) huzuruna çıkarttılar. Hâkim ağır bir ceza vereceği sırada, Venedikli azınlığın adlî işlerine bakan bir memur olan Venedik Balyozu gibi biri geldi ve suçlunun kendisine teslimini istedi. Zor belâ kuyumcu bu surette kurtarılabildi. Bana sık sık ziyarete gelen adamın anlattığı olaya çok güldüm.' Osmanlı'da hayvan haklarını korumak adına birtakım kanunlar çıkarılmıştır. Hayvan haklarına yönelik hukuki düzenlemelerin temeli Sultan II. Beyazıt zamanına dayanır. Mevlana Yaraluca Muhyiddin tarafından 1502-1507 tarihleri arasında hazırlanan Kanunname-i İhtisab-i İstanbul el-Mahruse'de hayvanların korunmasına ilişkin hükümlere yer verilmiştir. Kanunnamenin 58. maddesi şu şekildedir: 'Ayağı yaramaz beygiri işletmeyeler. At, eşek ve katır ayağını gözeteler ve semerin göreler. Ağır yük vurmayalar. Çünkü dilsiz canlıdırlar. Hamallar ağır yük vurmayalar, makul olalar.' Kanunî döneminde Türkiye'ye gelen Hans Dernschwam, İstanbul ve Anadolu'ya Seyahat Günlüğü isimli seyahatnamesinde yük hayvanlarına gösterilen hassasiyet ile ilgili ilginç bir hikâye anlatır: 'Kaymakam Koca Mehmed Paşa halka karşı tuhaf davranışlarda bulunurmuş ve onları sık sık işledikleri suçlar için cezalandırırmış. Günün birinde paşa bir aşçı dükkânının önünde odun yüklü güzel bir at görür. Atın sahibi ortalarda yok; içerde dükkânda karnını doyurmakta. Paşa köylüyü buldurup odunları atın sırtından indirtir ve adamın sırtına yükletir. Ata bir akçelik kuru ot aldırtır. At bu otu yiyinceye kadar adam sırtında ağır odun yükü ile ayakta bekler. Paşa adama, önce odununu sat, karnını ondan sonra doyur anladın mı der.' Osmanlı'da köpeklere, kedilere ve diğer sokak hayvanlarına bakmak için pek çok vakıf kurulmuş ve 'mancacı' ismi verilen insanlar görevlendirmişti. Birçok Osmanlı şehrinde kar yağdığında ve soğuklar bastırdığında şehirlere ve kasabalara inen aç kurtların ve kuşların beslenmesi için belirli yerlere düzenli şekilde et, ciğer, sakatat, darı, buğday ve ot koyan vakıflar tesis edilmişti. Bu durum elbette yabancıların gözünden kaçmamıştı. Osmanlı'da hayvan sevgisinin bir mesleğe tezahürü: Mancacılık İngiltere'nin İstanbul sefaretinde katiplik yapan Rycaut, The Present State of the Ottoman Empire isimli eserinde Osmanlıların hükümet şekli, yöneticileri, toplumsal yapısı ve âdetleri hakkında bilgi verir. Bu eserinde Osmanlı insanının hayvan haklarına ne kadar saygılı olduğunu ve onların beslenme-korunmalarına ne kadar önem verildiğini, hayvanlar için kurulan özel vakıflar üzerinden anlatır: 'Fakir insanlar için kurulan aş evlerinde, insanlardan başka kedi ve köpek gibi hayvanlar için de özel vakıflar kurmak adetti. Bunlar Batılılar için gülünç gelebilir ama Osmanlı'nın bazı şehirlerinde kediler için yapılmış binalar vardır. Gıdaları için vakıflar kurulmuş, kedilerin hizmeti için vekil, haçlar ve uşaklar tahsis edilmiştir.' Rycaut, eserinde aynı zamanda hayvanlara eziyet etme noktasındaki gözlemlerini, 'Hiç kimse onlara eziyet etmeye kalkışmaz. Eğer bir ata, bir katıra veya bir deveye, sahibi haddinden fazla yük yükleyecek olursa, zabıta memurları, onun gaddarlığına mani olmak ve fazla yorulan hayvanı dinlendirmeye mecbur etmek yetkisine sahiptir.' cümlelerini kurarak aktarır. Örneklerden de görüldüğü üzere Osmanlı insanının hayvan sevgisi, Avrupalılar tarafından garip ve çoğunlukla sıra dışı karşılanmıştır. Bir medeniyeti ayakta tutan yalnızca siyasi, askeri ve ekonomik anlamdaki gösterdiği üstün başarılar ve gelişmişlik seviyesi değildir. İslam'ın açtığı yolda insana ve her türlü canlıya verilen değer de bir medeniyeti yüzyıllar boyunca ayakta tutmaya yetebilir ki bunun en bariz örneği Osmanlı'dır. Velhasıl, ecdadın miras bıraktığı bu hassasiyeti gözetip bu zor günlerde sokak hayvanlarını unutmamak da bizim boynumuzun bir borcudur.