Batı'ya damga vuran İslam düşünürü: İbn-i Rüşd kimdir?

14 Nisan 1126'da Endülüs'ün Kurtuba şehrinde doğan tam adı Ebu'l-Velid Muḥammed İbn Aḥmed İbn Muḥammed İbn-i Rüşd, tahsilini Endülüs'ün büyük ilim merkezlerinden olan Kurtuba'da tamamladı. Avrupa'da 'Averroes' adıyla tanınan İbn-i Rüşd'ün babası Kurtuba kadılığı yaptı. Eğitim hayatına seçkin hocalardan dersler alarak başlayan İbn-i Rüşd, temel dini ilimleri babasından öğrendi. Dini ilimlerin yanında ahlak, astronomi, edebiyat, felsefe, fizik, mantık, matematik, siyaset, psikoloji, tabiat ilimleri, tıp, zooloji gibi ilimlerini de tahsil etti. 'Kimseden daha iyi olmadığınızı anlayacak kadar mütevazı, herkesten farklı olduğunuzu kavrayacak kadar bilge olun.' İbn Tufeyl'in tavsiyesi ile dönemin Endülüs hakimi ile tanışan İbn-i Rüşd, Aristo'nun eserlerini tercüme etti. Fıkıh alimlerinin felsefe karşıtı tutumları, İbn-i Rüşd'ün hayatının özellikle son yıllarında sıkıntılı günler geçirmesine sebep oldu. Aristotelesçilik, Eflatunculuğa eşit olarak, aynı zaman etapları içinde gelişen bir felsefi akımıdır. İslam filozofu İbn-i Rüşd, Farabi, İbn-i Sina, İmam-ı Gazali ve Batı filozoflarının eserlerini inceleyerek, Aristo'nun görüşlerini inceden inceye tetkik edip, çeşitli açıklamalar yazdı. İleri sürdüğü fikirlerin İslam dininin esaslarına ters düştüğü gerekçesiyle Müslümanlar arasında hoşnutsuzluğa yol açan İbn-i Rüşd, halkın şikayeti üzerine Kurtuba alimlerinden oluşan meclis tarafından, İslamiyet'in iman esaslarına uymayıp görüşlerinin bir kısmının ise dinden çıkmaya sebep olduğuna karar verilerek, bir süreliğine hapsedildi. 'Dünyanın en doğru sözü şudur; Her nebi hakimdir ama her hakim nebi değildir...' İslam felsefesi içinde, doğa felsefesinin etkisinden sonra başlayan rasyonalist felsefe eğiliminin sistemli hale gelmesi ve genel itibarıyla Aristocu fikirlerinin baskın olduğu okul olarak kabul edilen Meşşaiyyun felsefesinin son temsilcisi ve aynı zamanda İslam dünyasının büyük filozoflarından olan İbn-i Rüşd, Gazali'nin yazdığı 'Tehafütü'l- Felasife' (Filozofların Tutarsızlığı) isimli eserine karşılık olarak, 'Tehafütü't- Tehafüt (Tutarsızlığın Tutarsızlığı)' adlı esere imza attı. Bu eseriyle, Gazali'nin İslam dünyasında felsefe ve filozoflara yönelik ortaya koyduğu olumsuz tutumu sarsan İbn-i Rüşd, bu çalışmasından sonra İslam dünyasında 'tehafüt' (dengesizlik-tutarsızlık) geleneğini oluşturdu. Aristo ve Eflatun'un (427-347) felsefesini uzlaştırmaya çalışan İbn-i Rüşd, din ve felsefeyi aynı kaynaktan beslenen iki ayrı alan olarak gördü. İbn-i Rüşd'e göre din vahiy ürünüyken, felsefeyi ise insan aklının ürünü olarak değer gördü, fakat her ikisinin de kaynağının aynı olduğunu savundu. Batı dünyasında hiçbir Müslüman bilginin sahip olamadığı ün ve şöhrete erişen İbn-i Rüşd, Batı'da doktor olarak tanınsa da daha çok 'Aristo yorumcusu' olarak bilindi. 'Halka nazari ve mücerret meselelerden değil, ameli ve müşahhas hususlardan bahsedilmelidir.' İbn Rüşd'ün amacı, vahiy ile felsefenin birbirinden bağımsız olarak nasıl anlaşılıp değerlendirilebileceğini tespit etmek ve buna bağlı olarak ikisi arasında biri diğerini geçersiz kılmayacak biçimde sağlam bağlantılar kurmaktı. Bunun için o, öncelikle dinle felsefenin konumunu kendi bütünlükleri içinde tespit etti, ardından bu ikisinin ortak noktalarını belirledi. Daha sonra dinle felsefe arasında yapılacak birebir kıyaslamanın yanlışlığını vurgulayarak bu iki alandan birinin diğeri adına feda edilmesinin doğuracağı vahim sonuçlara dikkat çekti. Tıbbın bir dalı olan anatomiye de iyi derecede vakıf olan İbn-i Rüşd, insanı Allah'ın varlığına götüren bir delil ve vasıta olarak tanımlayıp, bunu birçok şekillerde başardığını da her fırsatta dile getirdi. Eserlerini yüzyıllar boyunca Avrupa'da okutan birçok Batılı bilgini düşünceleriyle etkilemeyi başaran İbn-i Rüşd, tıp sahasında yaklaşık 16 eser verdi. Bunlar arasında en tanınmış olan kitabı 'El Külliyat Fi't Tıbb', Latinceye tercüme edilerek, yüzyıllarca Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak okutuldu. 'Kıyas öyle bir sözdür ki bazı şeylerin konulmasıyla, bu verilerden başka bir şey zorunlu olarak çıkar.' Ona göre felsefe ve dinin kendilerine özgü prensipleri ve esasları vardı, bunlar birbirinden farklı olmak durumundaydılar; birinin diğerine karıştırılması yanlışlıklara sebep olurdu. Öyleyse dinî meselelerin din çerçevesinde, felsefî problemlerin de kendi içinde ele alınıp değerlendirilmesi gerektiğini vurguladı. İbn Rüşd'e göre filozofların şeriatın ilkeleri konusunda tartışıp konuşmaları câiz değildir. Çünkü her disiplinin kendine has prensipleri vardır. Bir disiplin hakkında fikir yürüten kişinin onun ilkelerini kabullenip benimsemesi icap eder. İbn-i Rüşd, tıp ansiklopedisi olan 'El Külliyat Fi't Tıbb'ta, hastalıkları tek tek ele alarak, bu eserinde hiçbir insanın hayatında ikinci bir defa çiçek hastalığına yakalanmayacağını belirterek, sebeplerini en ince ayrıntısına kadar izah etti. Ayrıca gözdeki retina tabakası ve çalışma şekline ilişkin açıklamalarının da tıp dünyasında çığır açan bir nitelikte olduğu kabul edilerek, tıp tarihinde, gözdeki retina tabakasının fonksiyonunu ilk defa ilmi açıdan izah eden alim olarak gösterildi. 'Nerde olursak olalım ilim ana yurdumuzdur, cehalet yabancı bir yer.' Ahlâk ve siyaset konularında müstakil bir eser kaleme almayan İbn Rüşd'ün Eflâtun'un Cumhûriyet (Devlet), Aristo'nun Retorika ve Nikomakhos Ahlâkı adlı eserlerine yazdığı şerhlerdeki değerlendirmelerinden ve kendi zamanına ait göndermelerden bu konudaki görüşleriyle ilgili bazı ipuçları elde etmek mümkündür. Aristo'nun Politika'sı yerine Eflâtun'un Cumhûriyet'ine şerh yazmayı tercih etmesinin sebebi Politika'nın Arapça'ya tercüme edilmemiş olmasıdır. Cumhûriyet'e yazdığı şerhin Arapça aslı kaybolmuş ve sadece Samuel ben Yehuda tarafından yapılan İbrânîce çevirisi günümüze ulaşmıştır. 'Alemdeki tertip, nizam ve neticelerin, nedenler üzerine kurulmuş olması esası, varlıkların ilim ve hikmete dayanan birer eser olarak meydana geldiğine delil teşkil eder.' Üzerinde durduğu en önemli meselelerden bir başkası ise kan dolaşımına getirdiği derin bilgi olan İbn-i Rüşd, 'El Külliyat Fi't Tıbb'ta, kan dolaşımının şemasını ana hatlarıyla göstererek, tıp doktoru William Harvey'e öncülük etti. İbn-i Rüşd'ün tıp alanında dikkati çeken diğer bir özelliği ise mikrobiyolog ve kimyager Louis Pasteur'dan önce mikrobik hayat üzerinde durması ve ilmi anlamda açıklık getirmesi oldu. İbn Rüşd, din-felsefe ilişkisini ele alırken öncelikle felsefenin din açısından durumunu tesbite çalışır. Ona göre felsefenin amacı, var olanlar üzerinde düşünmek ve onları Allah'ın varlığına delâletleri bakımından incelemekten ibarettir. Felsefenin İslâm dini karşısındaki durumunu sağlam temeller üzerine oturtmaya çalışan İbn Rüşd, Aristo mantığının genel kavramlarından yola çıkarak zihnî ve kültürel kapasite açısından insanları üç grupta değerlendirir: Bilgi edinme sürecinde aklî yöntemi kullananlar (burhan ehli), diyalektiği kullananlar (cedelciler), başkalarından duyup işiterek bilgi edinenler (hitabet ehli). İslâm'ın amacı bütün insan topluluklarını eğitmek ve onlara hitap etmek olduğundan Kur'an bu üç yöntemi birlikte içeren bir üslûbu benimsemiştir. 'Demek ki, varlığı başkasına bağlı olan hiçbir şey, doğası olanaklının doğasına dönüşmedikçe, özünde yokluktan başka hiçbir şeye sahip değildir.' Akıl burhan yöntemini kullanır, vahiy ise hem akla hem hayale hem de hisse hitap eder; dolayısıyla akıl yürütme (burhan), diyalektik (cedel) ve retorik (hitabet) yönteminin üçünü birden kullanır. Nitekim Allah Teâlâ, 'Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et; onlarla en güzel şekilde tartış' (en-Nahl 16/125) buyururken bu konuda her üç yöntemin (hikmet, öğüt ve cedel) kullanılmasını istemektedir. İbn Rüşd'e göre kesin bilgi burhana, diyalektik bilgi zan ve tahmine, retorik ise hayale dayanır. Şu halde te'vil demek, diyalektik ve retorik söylemi burhanî söyleme çevirmek demektir. Vahiyde te'vil edilebilecek ve edilemeyecek hususlar vardır. Allah'a, peygamberlere ve âhiret gününe imandan ibaret olan üç temel ilkede te'vile asla yer yoktur. Bunların dışında kalan konularda usulüne uygun olmak şartıyla te'vil yapılabilir. Bu hususta Arap dilinin kurallarına riayet edilmesi, dinî söylemin iç bütünlüğünün bozulmaması ve kendilerine te'vilin yöneltildiği insanların bilgi düzeyinin gözetilmesi gerekir. Te'vilin amacı nassın söyleminden farklı bir anlamın çıkarılması değildir. Bu sebeple özü itibariyle te'vil dinî söylemin kendi bütünlüğü içinde öncüllerin sonuçlara, sonuçların öncüllere bağlanmasından ibarettir ki bu bir nevi ictihaddır. 'İnsan varlığıyla değil, varlığıyla birlikte bulunan akıl cihetiyle insandır. Bu yönüyle varlıklar içerisinde en üstün değere sahiptir. Varlıklar arasında bulunan düzeni düşünmek ancak aklın görevidir.' Son seneleri keder ve sıkıntılarla geçen İbn-i Rüşd, serveti elinden alınarak sürgün edildi. Ömrünü ilimle geçiren ve arkasında birçok eser bırakan İbn-i Rüşd, 10 Aralık 1198'de 72 yaşında Fas'ın Marakeş şehrinde vefat etti. Önce burada defnedilen İbn-i Rüşd'ün naaşı, daha sonra Kurtuba'daki aile kabristanlığına nakledildi. İbn-i Rüşd'ün kitapları 12. yüzyıldan itibaren Latince'ye tercüme edilerek, fizik, gökbilim, felsefe, zooloji, mantık, siyaset ve biyoloji gibi konularda pek çok eser veren Aristo'nun eserleriyle birlikte neşredildi. En temel eserleri arasında 'El Külliyat Fi't Tıbb (Tıp Konusunda Toplu Eserler)', 'Faslu'l-Makal /Felsefe-Din İlişkisi', 'Tehafütü't- Tehafüt (Tutarsızlığın Tutarsızlığı)', 'Bidayetü'l-Müctehid ve Nihayetü'l Muktesid (3 Cilt) ve Mezhepler Arası Mukayeseli İslam Hukuku', 'Aristoteles Metafizik Büyük Şerhi', 'Psikoloji Şerhi / Kitabu'n -Nefs' ve 'Siyasete Dair Temel Bilgiler' isimli eserleri yer alıyor.

Batı'ya damga vuran İslam düşünürü: İbn-i Rüşd kimdir?

İBN RÜŞD KİMDİR?