Bir medeniyetin kökü olarak Türk evi

🔸 Türklerin ilk yerleştikleri, devlet kurdukları coğrafya Orta Asya'dır. Ancak sonrasında dünyanın pek çok farklı yerine dağılarak, yeni Türk devletleri kurmuşlardır. 🔸 Türk evi kapsamındaki örnekler ise Osmanlı İmparatorluğu'ndan günümüze kadar gelebilmiş ve belli niteliklere sahip olan evlerdir. 🔸 Bir başka deyişle 'Türk evi' kapsamına Osmanlı İmparatorluğu'ndan bize miras kalan, büyük çoğunluğu Anadolu'da bulunan ve zamanımıza kadar gelebilen, örnekleri 17. yüzyıla kadar uzanan evler girer. Osmanlı Türk mimarisini karanlıktan çıkaran ışık: Ekrem Hakkı Ayverdi 🔸 Türk evi terimi etnik değil, kültürel anlamlar taşır. Tanımlanabilir bir coğrafi ve kültürel alanda ortaya çıkan tek konut tipi olarak tanımlanır. 🔸 Osmanlı evi ise, farklı ve belirgin kültürel temellerden gelen konut geleneklerini içeren genel isimdir. ❗ Osmanlı evi terimi ile Türk evi terimi farklı kavramlar olduğu için birbirlerinin yerine kullanılması doğru değildir. ↪ Bilgi Notu: Osmanlı İmparatorluğu, içinde kendine özgü gelenekleri ve kültürü olan, Türkçe konuşan ve 12. yüzyıldan itibaren aynı coğrafyada yaşayan bir ulus olarak toplumun ve şehrin yapısını oluşturacak, kendine özgü bir konut kavramı geliştirmiştir. Mimar Sinan'ın İstanbul'a armağan ettiği medreseler Anadolu-Türk evi; 🔸 Türkler gelmeden önce Anadolu'da mevcut olan konut kültürünün, 🔸 Anadolu'nun coğrafi verilerinin, 🔸 Türklerin göçebe/çadır kültürünün, 🔸 Türklerin kabul ettikleri İslam kültürünün bir bileşimidir. Müslüman coğrafyalardan dünyaya yayılan İslam mimarisi 🔸 Çadır kültürü, Türklerin göçebelik dönemine dayanır. Türklerin Anadolu'ya gelip yerleşmeden önceki yaşama biçimi, yerleşmeye uygun olmayan Orta Asya topraklarında göçebe düzendeydi. 🔸 Sürekli olarak yer değiştirmeyi gerektiren bu düzende yer kavramı/vatan duygusu topraktan sayesinde çözülür. Sınırlayıcı bir yaşam çevresi, yapay olarak yaratılan bir iç düzen oluşturulan çadırlar, ailelerin yaşama birimleriydi. ↪ Bilgi Notu: Ailelerin yaşam birimlerine 'ev, iv, ûy, oyak, gerge, çerge, çadır, çetir, yurt' denirdi. Kiev, Hazar Türkleri'nin kurduğu bir şehirdir 🔸 Çadırlarda kendine has bir üslubu vardır. 🔸 Çadırların içinde ortada ateş yeri ya da korluk denilen bir ocak bulunur. 🔸 Çadır girişinin tam karşısında 'yük' olarak adlandırılan sandık, hurç, bohça ve heybelerin dizildiği alan 'tör' olarak anılır. 🔸 Çadır girişinin sağında ise at derisinden yapılmış tulumların konduğu 'saba/kiler' yer alır. Bu bölüm, hasırdan örülmüş nakışlı bir paravanla çevrilidir. 🔸 Kilerin yanına da çadır sahibinin kereveti/yatağı yerleştirilir. Tek çadırlı ailelerde erkek evladın ve gelinin yatağı solda yer alır. 🔸 Sağdaki yatağın yanında değerli araç ve gerecin asılması için demir bir kazık olur. 🔸 Ayrıca her çadırda tahta, kap, kaçak ve tekneler, deri tulum ve su kapları, halı ve dokuma tezgâhları bulunur. İslam uygarlığı ile mükemmel forma ulaşan kubbe mimarisi 🔸 Çadır formu, Türk evinin ana unsuru olan 'oda'nın döşenmesine ve mekansal düzenlenmesine yansıdı. 🔸 'Hayat' adı da verilen yarı açık bir sofaya açılan odaların sıralanması ile 'hayatlı Türk evi' mimarimizdeki yerini aldı. 🔸 Bu plan tipi ancak çadırda yaşamaya alışmış insanlara, soğuğa alışkın oldukları için, uygun olabilecek bir plan düzeniydi. 🔸 Sonuç olarak, Türk evi biçim olarak çadır tasarımından etkilenmedi fakat Türk evinin birim öğesi olan oda çadır ile neredeyse aynı düzene sahip oldu. Avrupa'nın 'Gotik' eserlerine ilham veren İslam mimarisi 🔸 İslamiyet sonrası 12. yüzyılda Anadolu'ya gelen ve yerleşik düzene geçen Türkler önceleri mevcut olan eski evleri kullandılar. Fethedilen kentlerde kentlerin eteklerine, surların dışına yerleştirilen göçerler kendilerine özgü şehirler oluşturdular. 🔸 Taş ve kerpiçten çok ahşap malzeme kullanmaya yatkın olan göçer Türklerin yurttan/çadırdan eve geçiş süreci, 12. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar sürdü. 🔸 'Hayatlı ev' olarak da tanımlanan açık sofalı Türk evleri bu uzun süreçten sonra ortaya çıkar. 🔸 Osmanlı kentlerinin gelişimi ancak 16. yüzyıldan sonra gerçekleşebildi. Hayatlı evlerin erken örnekleri; batı ve kuzeybatı Anadolu ile doğu Trakya'da bulunuyor. İslam mimarisinde ilk minare nerede inşa edilmiştir? 🔸 Hitit evinde, odaların önünde bulunan yarı açık, ahşap dikmeli mekan, Türk evinde açıksofa/hayat mekanına benzer. 🔸 Hayatlı evin yapım teknikleri bu gelenekte saklıdır. İslam uygarlığında mimari eserlerin ağırlığını taşıyan kemerler 🔸 Hayat sözcüğü Arapça avlu anlamına gelen 'hiyatta' sözcüğünden gelir. 🔸 Yani Türk evinde Suriye ve Lübnan evlerindeki avlunun yerine yarı açık bir mekan olan hayat kullanılır. 🔸 Türk evinin en erken örneklerinden olan açık sofalı/hayatlı evlerde temel oluşum, birinci kat odalarının önünde yarı açık bir mekan olan hayatın varlığıdır. İslam mimarisinin Avrupa'daki izleri Türk evi; 🔸 Özgün oda düzenine, 🔸 Belirli plan şemalarına, 🔸 Çok katlı yapılanmaya, 🔸 Özgün yapım sistemine 🔸 Geniş saçaklı ve 4 yöne eğimli çatı düzenine sahiptir. Osmanlı'nın mimari şaheseri: Selimiye Cami'nin bilinmeyenleri 🔸 Türk evinin en önemli öğesi odadır. Gözlemleyebildiğimiz bütün dönemlerde nitelikleri çok az değişir. 🔸 Her oda oturulabilir, yatılabilir, yıkanılabilir, yemek yenilebilir ve hatta yemek pişirilebilir bir düzene sahiptir. 🔸 Oda düzeni göçebelikten kalma alışkanlıklar üzerine kuruludur. Çadırda ortada olan ocak, evde odanın bir duvarına dayanmış böylece dumanı kolaylıkla dışarı atılır. Mangal ise tıpkı bir ocak gibi ortadadır. Sıra dışı mimarileriyle göz kamaştıran camiler 🔸 Odadaki eylemler taşınabilir eşyalar ile sağlanır. Eylem bitince eşya ortadan kaldırılır. Yataklar yüklüklere, sofra, sini, tahta tabla ve sofra bezi yemek yendikten sonra dolaplara kaldırılır. 🔸 Yatma ve yemek yeme eylemleri için odanın ortası her zaman boş bir yer olur. Oturma eylemi için duvar kenarlarında sedirler vardır. 🔸 Bu düzen çadırda da oda da aynıdır. Tek fark, odada eylemler için ayrılan bölgelerin bölmeler ve kademelerle ayrılmasıdır. Merhametin kuş evleriyle vücut bulduğu 8 mimari yapı 🔸 Plan şemaları gelişim aşamasına göre dış /açık sofalı, iç sofalı, orta sofalı, köşe sofalı, dış/kapalı sofalı tipler olarak sınıflanır. 🔸 En eski örnekler olan hayatlı/dış/açık sofalı evler köşklü ve eyvanlı uygulamalarla çeşitlendirilir. İç ve orta sofalı evler daha geç dönemlerde ortaya çıkar. Mimar Sinan'ın 3 eseri: Şehzade, Süleymaniye ve Selimiye camileri 🔸 En az iki katlı olan Türk evinde üst kat yaşam katı, zemin kat ise servis ve depo katı olarak kullanılır. 🔸 Çıkmalarla sokağa taşan ve pencerelerle dışa açılan ahşap üst kat, hareketli bir görünüm sunarken, ahşap ve tuğla kırışık şekilde yapılan zemin kat ise oldukça yüksek ve dışa kapalıdır. 🔸 Üst kat ile zemin kat arasına kışlık kat olarak kullanılan basık bir ara katın eklendiği örneklerde görürüz. 🔸 Bütün bu özellikler hem halk evlerinde hem de zengin kişilerin ya da yöneticilerin evlerinde de aynıdır. Mal sahiplerinin zenginliği sadece odaların sayısına ve süslemeye etki eder. Mimarimizde geleneksel izler taşıyan 5 tarihi konak 🔸 En belirgin yapım sistemi ahşap çatkı arası kerpiç, ahşap veya tuğla dolgulu olan ya da çatkı arasının dolgusuz bırakılarak çatkı üzeri bağdadi çıta yapıldığı örneklerdir. 🔸 Türk evinde ana yapım malzemesi ahşap, yapım yöntemi olarak da ahşap çatkı seçilir. Bu yöntem bir geleneğin devamı olduğu kadar, ormanlık bitki örtüsüne de uygundur. Ayrıca bölgenin deprem alanı olması dolayısıyla yararlıdır. 🔸 Dolgu malzemesi yörede kolay bulunan bir malzeme olabilir. Bu yöntemde ahşap yapı detayları basit olup, çadır gibi çabuk kurulmaya elverişlidir. 🔸 Yığma ahşap yapı yöntemi ahşap yönteme göre daha çok ahşap malzeme gerektirdiği için ahşabı az yöreler için uygun bir yöntem değildir. Çatkı: Mimarlıkta ahşap yapım sisteminde iskelet oluşturan ana strüktüre verilen addır. Osmanlı çeşme mimarisinin 5 eşsiz örneği 🔸 Türk evinde çatı dört yana eğimli olup girinti çıkıntılardan kaçınılır. Saçaklar geniş ve yatay duruşu ile estetik bir görünüm sağlar. 🔸 Alaturka kiremitten önce çatılar pedavra adı verilen tahtalarla örtülürdü. Pedavraları bastırmak için ise taşlar kullanılmakta idi. Padevra: Köknardan ve ladinden elde edilen, çatı örtüsü olarak kullanılan ince tahta İhtişamlı mimarisiyle Hamidiye Camii Toplumun en temel birimi ailedir. Toplumların değişimi ve dönüşümü, ailedeki değişimler ile paralel ilerler. Aslında Osmanlı'da Türk evinin bu denli büyük ve kavramsal olması da bu noktadaki ehemmiyetinden kaynaklanır. Türk evi ile mahremiyet, paylaşma, erdem ve ahlak kavramları ailenin özüne kadar işler. Farklı odalarda hususi mahremiyet alanında yaşamlarını sürdüren aileler, aynı konutta bulundukları kardeşleri ve aileleri ile ve anne babaları ile sosyalliklerini ve samimi akrabalık bağlarını korurlar. Türk evinin eklemlenerek gelişebilir yapısı, ailede evlenecek yeni bireye yaşam alanını oluşturmada, yuvasını kurmada büyük kolaylık sağlar. Yeni evlenen bireylere, tüm aile efradının toplanarak bir mesken inşa etmesi, adeta odanın duvarlarına sevgi, harçlarına samimiyet katmak gibi bir önem arz ederdi. Aile bağları bu düzen ve olgunlukla kurulur, saygı ve hürmet çerçevesinde gelişir, toplumun her sahasına erdem ve maneviyat olarak yayılırdı. Günümüzde evlerimizde ve apartmanlarımızda ihtiyaç duyduğumuz asıl kavram Türk evlerindeki bu dinamiklerdir.

Bir medeniyetin kökü olarak Türk evi

Türk evi nedir?